TÓM TẮT:Bài báo trình bày kết quả chụp ảnh vết đen Mặt Trời trong ngày 15/9/2005 một trong

những ngày Mặt trời hoạt động mạnh gây hậu quả nghiêm trọng cho Trái Đất mà khắp nơi trên thế giới

ghi nhận.

Từ khóa: Hoạt động Mặt trời, vết đen, bùng nổ, Sự phóng vật chất từ Nhật hoa

1. TỔNG QUAN

Thời tiết Vũ trụ bị chi phối bởi Mặt trời

(MT). Hoạt động Mặt trời (HĐMT) thường khởi

đầu bằng sự xuất hiện vết đen trên đĩa MT, thể

hiện sự bất thường trong từ trường MT. Sau đó

là các vụ bùng nổ (BNMT), phóng thích đột

ngột một lượng năng lượng khổng lồ kèm các

bức xạ điện từ. Đồng thời, có thể kèm theo các

vụ phóng vật chất từ Nhật hoa (CME) là các

đám mây từ và plasma. Ngoài ra còn có các sự

kiện proton, là sự phóng thích bất thường luồng

hạt proton năng lượng cao từ MT. Các luồng

bức xạ bất thường đó khi đi vào không gian giữa

MT và Trái đất (TĐ) sẽ làm thay đổi môi trường

không gian. Khi đến TĐ chúng sẽ gây ra hàng

loạt biến động trong khí quyển tầng cao của TĐ

như bão từ, bão điện ly. Các biến động đó đến

lượt mình lại tác động không ít đến đời sống

sinh hoạt và sản xuất của con người. Vấn đề ảnh

hưởng của thời tiết Vũ trụ đến TĐ và cuộc sống

con người đang nhận được sự quan tâm sâu sắc

trong thời đại hiện nay. Nhiều phương tiện

nghiên cứu, ghi nhận biến đổi thời tiết Vũ trụ

như các vệ tinh nhân tạo, kính thiên văn vô

tuyến, kính thiên văn quang học hiện đại đã

được sử dụng nhằm mục đích phát hiện kịp thời

những biến động của MT, nghiên cứu qui luật

hình thành và tiến triển của HĐMT, tiến tới dự

báo, dự phòng cho TĐ. Ở Việt Nam hiện nay

chưa có trạm quan trắc trực tiếp MT. Tuy vậy, ở

một số trường đại học, trong khuôn khổ giảng

dạy môn thiên văn, việc sử dụng kính thiên văn

để ghi nhận vết đen (VĐMT), một thể hiện của

HĐMT, có thể tiến hành và có tác dụng rất tốt

trong việc nâng cao hiệu quả giảng dạy. Tại

trường Đại học Sư phạm TP.HCM, trước thông

báo về HĐMT trong tháng 9/2005 thu nhận qua

internet và các tạp chí khoa học chuyên ngành,

ngày 15/9/2005 chúng tôi đã tiến hành quan trắc

MT bằng kính thiên văn Takahashi và đã thu

nhận được những hình ảnh rất trung thực, sinh

động về VĐMT, nguyên nhân gây ra một loạt

biến động trong khí quyển tầng cao của TĐ

trong thời gian đó.

2. TÌNH HÌNH HOẠT ĐỘNG MT TRONG

THÁNG 9/2005

Trong tháng 9/2005 MT đang ở vào giai

đoạn suy thoái cuối chu kỳ nhưng lại hoạt động

rất mạnh. Khởi đầu là sự xuất hiện từ đầu tháng

của nhóm vết đen AR 10798 (sau đó do sự quay

của MT được đặt tên lại là AR 10808) ở rìa đông

của đĩa MT. Tiếp theo, trong khoảng từ ngày 7

đến ngày 15 tháng 9 các nhóm vết đen này đã

tạo ra 115 vụ BNMT loại C trở lên, trong đó có

26 vụ loại X. Đặc biệt là vụ bùng nổ cỡ X17 vào

ngày mùng 7 . Đây là vụ bùng nổ lớn thứ tư

kể từ năm 1986 (năm vệ tinh GOES ghi nhận về

BNMT), lớn thứ năm kể từ năm 1975 (năm bức

xạ tia X được ghi nhận bởi vệ tinh) và là một

trong những vụ bùng nổ lớn nhất của chu kỳ

HĐMT thứ 23 vừa qua (1996 - 2008) . Ngay

trong những ngày đó vệ tinh SOHO đã ghi nhận

được các hình ảnh về các vụ CME của MT.

Đồng thời hệ thống Rosetta/SREM cũng ghi

nhận sự kiện proton năng lượng cao > 10 MeV,

vệ tinh GOES cũng ghi nhận các sự kiện proton

> 100 MeV từ ngày mùng 8 . Do xuất phát từ

các nhóm vết đen ở rìa MT nên các luồng bức xạ

không đánh trực tiếp vào bề mặt TĐ gây hậu quả

nghiêm trọng. Tuy vậy, trên TĐ vẫn ghi nhận

TẠP CHÍ PHÁT TRIỂN KH&CN, TẬP 12, SỐ 17 - 2009

Bản quyền thuộc ĐHQG-HCM Trang 13

được một loạt các biến động. Chỉ số liên hành

tinh Kp dao động ở mức cao, Kp = 9 trong ngày

mùng 9. Chỉ số Dst cũng đạt giá trị thấp, ngày 11

là -147nt. Bão từ nghiêm trọng được ghi nhận ở

vĩ độ cao trong các ngày 10, 11, 12, 13, 14, 15, ở

vĩ độ trung bình là ngày 11 . Một loạt

biến động khác được ghi nhận. Hiện tượng cực

quang xảy ra đến tận vùng Arizona – Mỹ. Vùng

Bắc và Nam Mỹ bị mất sóng radio cao tần. Vệ

tinh định vị toàn cầu GPS bị mất tín hiệu. Một

loạt vệ tinh bị mất liên lạc , [2. Một loạt các

biến động điện ly được ghi nhận ở các địa điểm,

từ Millstone Hill(Mỹ), Arecibo , ,

Kaliningrad (Nga) đến Ấn độ, Malaysia .

Như vậy, rõ ràng những HĐMT trong tháng

9/2005 đã gây ra một loạt hậu quả xấu cho TĐ.

3. SỬ DỤNG KÍNH THIÊN VĂN ĐỂ GHI

NHẬN HOẠT ĐỘNG MT

Năm 2002 Khoa Vật lý, ĐHSP TP.HCM

được Đài thiên văn Gunma ( Nhật) tặng một số

dụng cụ thiên văn. Đó là một hệ thống gồm thân

kính và 2 hệ thống ống kính, một khúc xạ và

một phản xạ, hiệu Takahashi, kèm CCD- camera

và nhà chứa kính. Sau đó, trong các năm 2003,

2004 chúng tôi đã dùng kính quan sát bầu trời về

đêm, chụp ảnh Mặt trăng, sao Hỏa và các tinh

vân bằng kính phản xạ với CCD- camera. Việc

chụp ảnh vết đen MT phải tiến hành ban ngày

với các thao tác kỹ thuật phức tạp hơn. Tháng

9/2005, trong lúc thực hiện đề tài nghiên cứu

khoa học cấp trường “Khảo sát độ HĐ MT trong

chu kỳ thứ 23”, ngày 15/9/2005 chúng tôi đã

tiến hành chụp ảnh VĐMT. Kính sử dụng là

kính khúc xạ, vật kính là thấu kính, kính có phủ

một lớp Canxi flo (CaF2) bảo vệ kính trước tác

dụng nhiệt và nâng cao tính năng quang học của

kính. Kính có các thông số kỹ thuật như sau:

- Khẩu độ hiệu dụng:  128 mm

- Tiêu cự hiệu dụng: 1040 mm

- Năng suất phân giải: 0,9”

- LGP (khả năng thu gom ánh sáng): 334

- Cấp sao nhìn thấy giới hạn: 12,4

Ngoài ra, chúng tôi còn sử dụng các dụng cụ

hỗ trợ là kính lọc, giấy lọc Milar, thị kính, lăng

kính đổi hướng. Máy chụp là máy ảnh Nikon

Coolpix 995, độ phân giải 3,34 Mega Pixels, để

ở chế độ tự động.

4. KẾT QUẢ

Chúng tôi đã chụp được ảnh nhóm vết đen

MT trong ngày 15/9/2005, tức những ngày cuối

trong đợt biến động sôi nổi của MT (từ 7 –

15/9/2005), khi đó do MT quay quanh trục, vết

đen từ rìa đông đã đi vào gần trung tâm dĩa MT.

Kết quả cho thấy vết đen rất lớn (gấp 6 lần Trái

đất), rõ ràng sắc nét với phần chùy tối và phần

rìa rất đặc trưng