PHẦN MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Nghiên cứu khoa học là một trong hai chức năng cơ bản của các trường đại học: chức năng đào tạo nguồn nhân lực và chức năng nghiên cứu khoa học. Trong những năm đổi mới, cùng với những thành tựu trong đào tạo, hoạt động khoa học và công nghệ (KH&CN) của các trường đại học trong cả nước đã được đẩy mạnh và có những tiến bộ rõ nét, được triển khai trên tất cả các hướng từ nghiên cứu khoa học giáo dục, nghiên cứu phục vụ xây dựng đường lối chính sách phát triển đất nước, nghiên cứu ứng dụng và phát triển công nghệ, nghiên cứu cơ bản trong khoa học tự nhiên, khoa học xã hội, đến các hoạt động chuyển giao công nghệ vào sản xuất, đời sống, các hoạt động tư vấn, dịch vụ KH&CN.

Tuy nhiên, lĩnh vực hoạt động KH&CN trong các trường đại học vẫn đang còn nhiều nhiều hạn chế, tiềm lực KH&CN chưa được huy động một cách đầy đủ, hoạt động KH&CN chưa phát huy hết năng lực đội ngũ cán bộ khoa học và nghiên cứu đông đảo trong các trường đại học nước ta.

Có nhiều nguyên nhân gây ra tình trạng này, trong đó đặc biệt phải kể đến là cơ chế tài chính đối với hoạt động KH&CN trong các trường đại học còn nhiều bất cập, việc tạo lập, phân phối và nhất là việc sử dụng các nguồn đầu tư tài chính cho KH&CN còn nhiều yếu kém.

Điều đó làm cho hoạt động KH&CN trong các trường đại học chưa tương xứng với vị trí, chưa tương xứng với tiềm lực của nhà trường, đội ngũ cán bộ KH&CN đông đảo có trình độ cao chưa được khai thác, sử dụng triệt để để tạo ra sản phẩm nghiên cứu chất lượng cao phục vụ sự phát triển kinh tế xã hội của đất nước.

Vì vậy, việc nghiên cứu vấn đề Hoàn thiện cơ chế tài chính đối với hoạt động KH&CN trong các trường đại học ở Việt Nam có ý nghĩa thiết thực cả về lý luận và thực tiễn.

2. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan đến luận án

Vấn đề tài chính đối với hoạt động KH&CN nói chung, trong các trường đại học nói riêng đã được trình bày trong nhiều công trình nghiên cứu trên thế giới và một số công trình nghiên cứu của Việt Nam.

Trên phạm vi thế giới, nhiều công trình trong nghiên cứu giáo dục đại học đã đề cập tới vấn đề này. Nổi bật là trong cuốn Khoa học và công nghệ thế giới những năm đầu thế kỷ XXI do Trung tâm thông tin khoa học và công nghệ thuộc Bộ KH&CN xuất bản năm 2006 ” đã khái quát khá chi tiết kinh nghiệm các nước về đầu tư cho KH&CN nói chung, đầu tư tài chính cho KH&CN trong các trường đại học nói riêng. Trong cuốn sách này, các tác giả đã chỉ ra kinh nghiệm của nhiều nước trên thế giới như Mỹ, Canada, Cộng hoà Liên bang Đức, Anh Quốc, Italia, Hungary, Trung quốc, Nhật Bản, Singapore, Đài Loan, Thái Lan, Indonesia,...tiến hành đầu tư tài chính cho hoạt động KH&CN trong các trường đại học. Cuốn sách đã chỉ rõ, nhận thức quan niệm về vai trò của hoạt động KH&CN trong các trường đại học và tầm quan trọng của nguồn lực tài chính đầu tư cho KH&CN trong các trường đại học; đã chỉ ra cơ cấu nguồn đầu tư tài chính đối với hoạt động KH&CN trong các trường đại học, trình bày các những hình thức, biện pháp thực hiện đầu tư tài chính cho KH&CN trong các trường đại học. (Xem Phụ lục 1)

Ngoài ra, chính sách tài chính cho KH&CN còn được nhiều tác giả khác đề cập đến trong các nghiên cứu về giáo dục đại học, chẳng hạn trong cuốn Chất lượng giáo dục đại học là gì? (Green D.1994 - ), Báo cáo cải cách toàn cầu về tài chính và quản lý đối với giáo dục đại học (Johnstone, 1998 - ), cuốn Nghiên cứu so sánh các nền giáo dục đại học: tri thức, các trường đại học và phát triển (Philip G, Altbach - ).

Ở nước ta, những năm gần đây cũng đã có một số công trình nghiên cứu về vấn đề tài chính của nền kinh tế cũng như cho hoạt động giáo dục và đào tạo và hoạt động KH&CN trong các trường đại học. Có thể nêu lên một số công trình mà ở khía cạnh này hoặc khía cạnh khác đã đề cập đến cơ chế tài chính cho KH&CN nói chung, cho các trường đại học nói riêng.

Về bản chất của cơ chế tài chính cho KH&CN, trong đề tài cấp Bộ B2003.38.76TĐ: Hoàn thiện cơ chế, chính sách tài chính đối với hoạt động KH&CN trong các trường đại học Việt Nam do Mai Ngọc Cường chủ trì đã viết: Cơ chế chính sách tài chính đối với hoạt động KH&CN bao gồm cơ chế chính sách huy động, sử dụng và quản lý các nguồn tài chính đầu tư cho KH&CN. [28 -15]

Trong đề tài B2005.38.125: Hoàn thiện cơ chế quản lý tài chính đối với các trường đại học công lập ở Việt Nam do Vũ Duy Hào chủ trì, cũng chỉ rõ “Cơ chế quản lý tài chính được hiểu là tổng thể các phương pháp, hình thức và công cụ được vận dụng để quản lý hoạt động tài chính của một đơn vị trong những điều kiện cụ thể nhằm đạt được những mục tiêu nhất định. [49 tr. 10]

Các công trình nghiên cứu trên cũng đã đề cập đến nguồn tài chính cho KH&CN trong các trường đại học. Trong đề tài cấp Bộ B2003.38.76TĐ viết: Có nhiều cách phân loại nguồn tài chính đầu tư cho KH&CN. Trong đề tài này, các nguồn tài chính đầu tư cho KH&CN được chia thành hai nguồn: Nguồn từ ngân sách nhà nước; Nguồn ngoài ngân sách nhà nước. Tác giả cũng đã làm rõ vị trí, vai trò, cơ cấu nội dung, các nhân tố ảnh hưởng đến nguồn đầu tư tài chính cho KH&CN. [28 tr. 16-27]

Ngoài ra, vấn đề cơ chế tài chính cho KH&CN nói chung, trong các trường đại học nói riêng còn được đề cập tới trong một số công trình, bài viết khác như: Kỷ yếu Hội thảo khoa học Tài chính với việc phát triển khoa học - công nghệ, của Học viện Tài chính, Hà Nội 3/2003; Đổi mới quản lý tài chính từ ngân sách Nhà nước đối với hoạt động khoa học và công nghệ, Mai Ngọc Cường, Kỷ yếu Hội thảo khoa học do Kiểm toán Nhà nước - Bộ Khoa học và Công nghệ tổ chức, Hà Nội, tháng 8/2006; Về cơ chế quản lý tài chính chương trình KH&CN trọng điểm cấp nhà nước giai đoạn 5 năm 2001-2005, Nguyễn Trường Giang, Tạp chí Kiểm toán, số tháng 9/2006; Thông tư liên tịch số 93/2006/TTL/BTC-BKHCN: Tự chủ hơn trong việc sử dụng dự toán kinh phí của đề tài, dự án. Nguyễn Minh Hoà, Tạp chí Hoạt động khoa học, số tháng 11/2006, Chi cho KH&CN: Hiệu quả khó "đong đếm" Minh Nguyệt T/c Hoạt động khoa học, số tháng 9/2006; Nghiên cứu hình thành và cơ chế hoạt động của hệ thống các quỹ hỗ trợ tài chính cho hoạt động khoa học và công nghệ ở Việt Nam, Nguyễn Danh Sơn, Đề tài nghiên cứu cấp Bộ; Đổi mới chính sách tài chính đối với KH&CN, Nguyễn Thị Anh Thư, T/c Hoạt động khoa học, số tháng 3/2006; Quản lý, cấp phát, thanh toán kinh phí sự nghiệp khoa học giai đoạn 2001-2005, những bất cập và kiến nghị, Trần Xuân Trí, Tạp chí Kiểm toán, tháng 9/2006;...

Nhìn chung, các công trình trên chủ yếu mới phân tích cơ chế tài chính cho KH&CN nói chung. Ngay cả các công trình nghiên cứu về cơ chế tài chính cho KH&CN trong các trường đại học cũng chưa làm rõ được đặc điểm, nội dung của cơ chế tài chính cho KH&CN trong các trường đại học trên phương diện huy động nguồn và sử dụng nguồn tài chính cho hoạt động KH&CN của khu vực này. Điều này dẫn đến thiếu những luận cứ khoa học cho việc đổi mới cơ chế tài chính nhằm đẩy mạnh hoạt động KH&CN trong các trường đại học ở nước ta.

3. Mục tiêu

- Hệ thống hóa những vấn đề lý luận và kinh nghiệm quốc tế về cơ chế tài chính đối với hoạt động KH&CN trong các trường đại học.

- Làm rõ thực trạng cơ chế tài chính đối với hoạt động KH&CN trong các trường đại học ở Việt Nam hiện nay, chỉ ra những thành tựu, hạn chế và nguyên nhân hạn chế của cơ chế tài chính đối với hoạt động KH&CN ở các trường đại học nước ta.

- Đề xuất các phương hướng và giải pháp tiếp tục hoàn thiện cơ chế tài chính nhằm thúc đẩy hoạt động KH&CN trong các trường đại học ở Việt Nam trong thời gian tới.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.

Đối tượng nghiên cứu của luận án là cơ chế tài chính đối với hoạt động KH&CN trong các trường đại học. Tuy nhiên, cơ chế tài chính có phạm vi rộng. Luận án chỉ đề cập đến vấn đề huy động và sử dụng nguồn tài chính cho hoạt động KH&CN trong các trường đại học.

Hệ thống các trường đại học Việt Nam hiện nay có các trường công lập và các trường ngoài công lập; các trường do Bộ Giáo dục và Đào tạo quản lý và các trường thuộc các bộ ngành khác. Do hạn chế về dữ liệu, luận án chủ yếu khảo sát hoạt động KH&CN trong các trường đại học công lập, trước hết là các trường do Bộ Giáo dục và Đào tạo quản lý.

Trong điều kiện chuyển sang cơ chế thị trường, nguồn tài chính cũng được đa dạng hoá, bao gồm nguồn từ Ngân sách nhà nước (NSNN) và nguồn ngoài NSNN. Trong điều kiện nước ta, nguồn tài chính ngoài NSNN chưa lớn. Thêm nữa, theo hệ thống số liệu báo cáo hiện nay, các trường đại học Việt Nam phân chia theo nguồn tài chính trực tiếp từ NSNN và các nguồn khác. Trong các nguồn khác, có các nguồn tài chính từ hợp đồng với các tỉnh, thành phố, bộ ngành,...về cơ bản cũng là từ NSNN, nguồn tài chính ngoài NSNN thực tế chưa nhiều. Vì thế khi đề cập tới Việt Nam, luận án sẽ chia thành nguồn từ NSNN cấp trực tiếp và nguồn tài chính khác. Trong luận án, tác giả chú trọng về nguồn từ NSNN cấp cho các chương trình, đề tài dự án các cấp của các trường đại học trực thuộc Bộ Giáo dục và Đào tạo.

Về mặt thời gian, luận án chỉ xem xét hoạt động KH&CN giai đoạn sau đổi mới, với sự nhấn mạnh vào giai đoạn 1996-2005.

5. Phương pháp nghiên cứu

Bên cạnh các phương pháp nghiên cứu truyền thống như phương pháp duy vật biện chứng, duy vật lịch sử, phương pháp phân tích và tổng hợp, phương pháp thống kê, so sánh, đối chiếu,... đề tài sử dụng phương pháp phỏng vấn xin ý kiến chuyên gia để rút ra kết luận cho các vấn đề nghiên cứu.

Để cho việc so sánh chuỗi số liệu thời gian có ý nghĩa, tác giả đã chuyển tất cả các biến danh nghĩa (tính bằng tiền theo giá hiện hành) thành các biến thực tế (tính theo giá của năm cơ sở) trên cơ sở chiết khấu theo chỉ số điều chỉnh GDP[URL="http://www.docs.vn/vi/#_ftn1"].

Để phân tích thực trạng chính sách tài chính đối với hoạt động KH&CN trong các trường đại học công lập từ khi đổi mới đến nay, luận án sẽ thu thập thông tin và sử dụng số liệu từ các cuộc điều tra khảo sát, các tài liệu thống kê Việt Nam, số liệu của Bộ Giáo dục và Đào tạo, Bộ Khoa học và Công nghệ,...

6. Kết cấu luận án

Ngoài phần mở đầu, kết luận, các phụ lục, danh mục tài liệu tham khảo, các công trình đã công bố có liên quan đến vấn đề nghiên cứu của tác giả, luận án được kết cấu thành 3 chương.

Chương I: Những vấn đề chung về cơ chế tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học

Chương II: Thực trạng cơ chế tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học ở nước ta hiện nay.

Chương III: Định hướng và giải pháp hoàn thiện cơ chế tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học ở Việt Nam thời gian tới.

MỤC LỤC

Trang

Lời cam đoan 1

Mục lục 2

Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt 5

Danh mục các biểu 6

Danh mục các hình vẽ, đồ thị 7

Phần mở đầu 8

CHƯƠNG I: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ CƠ CHẾ TÀI CHÍNH ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ TRONG CÁC TRƯỜNG ĐẠI HỌC 14

1.1. Đặc điểm và nội dung cơ chế tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học 14

1.1.1. Đặc điểm của hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học. 14

1.1.2. Tài trợ cho hoạt động khoa học và công nghệ và bản chất của cơ chế tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong trường đại học 25

1.1.3. Nội dung cơ chế tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học 43

1.1.4. Tầm quan trọng của cơ chế tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học 50

1.2. Kinh nghiệm quốc tế về cơ chế tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học. 57

CHƯƠNG II: THỰC TRẠNG CƠ CHẾ TÀI CHÍNH ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ TRONG CÁC TRƯỜNG ĐẠI HỌC Ở NƯỚC TA HIỆN NAY 69

2.1. Thực trạng cơ chế tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học ở nước ta 69

2.1.1. Khái quát các chủ trương, chính sách của Nhà nước có liên quan đến cơ chế tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học ở nước ta những năm đổi mới 69

2.1.2. Thực trạng cơ chế tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học. 75

2.2. Đánh giá về cơ chế tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học hiện nay 89

2.2.1. Những thành tựu chủ yếu. 89

2.2.2. Những hạn chế của cơ chế tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học. 109

2.2.3. Nguyên nhân chủ yếu của những hạn chế 111

CHƯƠNG III: PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CƠ CHẾ TÀI CHÍNH ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ TRONG CÁC TRƯỜNG ĐẠI HỌC Ở VIỆT NAM THỜI GIAN TỚI 127

3.1. Phương hướng hoàn thiện cơ chế tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học ở Việt Nam những năm tới 127

3.1.1. Bối cảnh quốc tế và trong nước tác động đến phương hướng hoàn thiện cơ chế tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học nước ta. 127

3.1.2. Những yêu cầu của việc hoàn thiện cơ chế tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học 132

3.1.3. Phương hướng hoàn thiện cơ chế tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học Việt Nam 140

3.2. Giải pháp hoàn thiện cơ chế tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học Việt Nam những năm tới

145

3.2.1. Nhóm giải pháp tăng cường huy động nguồn tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học 145

3.2.2. Nhóm giải pháp sử dụng có hiệu quả nguồn tài chính từ ngân sách nhà nước đối với hoạt động khoa học và công nghệ trong các trường đại học. 160

3.2.3. Nhóm giải pháp tăng cường mối quan hệ chặt chẽ giữa Nhà trường (người nghiên cứu), nguời sử dụng và Nhà nước trong huy động và sử dụng nguồn tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ 171

Kết luận 182

Danh mục công trình của tác giả 184

Tài liệu tham khảo 185

Phụ lục 192

1. Kinh nghiệm của một số nước về cơ chế tài chính cho khoa học và công nghệ trong các trường đại học 193

2. Số liệu về tài chính cho hoạt động khoa học và công nghệ giai đoạn 2001-2005 của 10 trường đại học trọng điểm do Bộ Giáo dục và Đào tạo quản lý 214

3. Số liệu về tài chính giai đoạn 2001-2005 của 10 trường đại học trọng điểm do Bộ Giáo dục và Đào tạo quản lý 215

4. Số liệu về đào tạo sau đại học và đội ngũ cán bộ khoa học các trường đại học Việt Nam. 21