Bảo tồn, phát huy giá trị văn nghệ dân gian ở Hà Nam (Số 4/2004)

Kho tàng văn húa Hà Nam hết sức phong phú và đa dạng. Ở đây, chúng tôi chỉ xin đề cập đến vấn đề bảo tồn, phát huy giá trị văn nghệ dân gian ở Hà Nam.

Qua những mộ thuyền khai thác được ở huyện Duy Tiên, ngành khảo cổ học xác định vùng đất Hà Nam có niên đại từ thế kỷ thứ III tr.CN. Nằm ở phía Tây Nam châu thổ Bắc Bộ, từ xa xưa, Hà Nam đã được xem là một trong những nơi cư trú của người Việt cổ. Theo những hiện vật còn lưu giữ lại, qua những dấu tích ở hang Đồng Nội, hang Ốc (huyện Kim Bảng), các nhà khảo cổ học đã phát hiện ra điều này, cùng với loại hình văn húa Bắc Sơn thuộc thời đại đồ đá mới. Cho đến nay, Hà Nam là một trong những nơi phát hiện được nhiều trống đồng nhất, cả thảy hơn 20 chiếc. Đặc biệt trống đồng Ngọc Lũ trở thành biểu tượng của văn hiến Việt Nam. Năm 1995, nhân kỷ niệm 50 năm thành lập Liên hiệp quốc, Chủ tịch nước Lê Đức Anh đã trao tặng phiên bản chiếc trống đồng này cho ngài Tổng thư ký Butơrốt Gali. Cũng trong các ngôi mộ ở vùng núi Đọi, Trì Xá, Yên Từ (huyện Duy Tiên), Thanh Sơn, Thi Sơn, Khả Phong, Châu Sơn, Ba Sao (huyện Kim Ba Bảng), các nhà khoa học đã tìm thấy công cụ sản xuất như rìu đồng, lưỡi cày chìa vôi; binh khí như giáo đồng, dao găm đồng. Đặc biệt, các dụng cụ sinh hoạt như chậu đồng, bát gỗ, khuyên tai bằng đá. Những hiện vật cổ quý giá đó đã chứng minh rằng có một nền văn minh sông Hồng, văn minh lúa nước của người Hà Nam xưa đã phát triển khá cao. Trải suốt chiều dài lịch sử dựng nước và giữ nước từ xưa đến nay, truyền thống lịch sử, văn hiến của mảnh đất này mỗi ngày lại được bồi đắp, trở thành niềm tự hào của nhân dân Hà Nam nói riêng, nhân dân cả nước nói chung.

Kho tàng văn húa Hà Nam hết sức phong phú và đa dạng. Ở đây, chúng tôi chỉ xin đề cập đến vấn đề bảo tồn, phát huy giá trị văn nghệ dân gian ở Hà Nam.

1. Vài nét khái quát về Hà Nam
Địa hình của tỉnh Hà
Địa hình của tỉnh Hà Nam chia thành hai khu vực rõ rệt, khu vực miền núi và khu vực đồng bằng. Riêng vùng đồng bằng có đến 2/ 3 diện tích là đồng chiêm trũng, có nơi chỉ cao 0, 3m so với mực nước biển. Điều kiện tự nhiên ấy khiến cho cuộc sống của người Hà Nam xưa trăm bề lam lũ và cơ cực. Những câu phương ngôn dưới đây có lẽ chỉ Hà Nam mới có:

- Sống ngâm da, chết ngâm xương.
(Khi sống, suốt ngày dầm nước, đến khi chết nắm xương cũng bốn mùa ngâm dưới nước).

- Bình Lục trôi gio, thiên hạ reo hò, Bình Lục hò reo, thiên hạ treo cầy.

(Đất Bình Lục xưa là cái rốn của đồng bằng Bắc Bộ, chưa mưa đã úng lụt. Bởi vậy hàng năm Bình Lục có lụt lội trôi gio thì thiên hạ mới đủ nước cày cấy. Năm nào Bình Lục nước nụi vừa phải, dễ cày bừa cấy hái thì các nơi khác lại hạn hán đến bỏ cả cày bừa).

Nhưng vượt lên trên cái khốn khó ấy, người nông dân Hà Nam, từ trong sâu thẳm tình yêu nhìn quê hương mình say đắm vô cùng. Trong hàng trăm câu tục ngữ, ca dao, trong các làn điệu dân ca mượt mà, trữ tình của vùng sông nước này, ta gặp mỗi xóm làng một phong cảnh thiên nhiên kỳ thú, với những đặc sản thôn dã, với những nghề nghiệp đòi hỏi phải có người thợ tài hoa lắm, với những phong tục tập quán không lẫn được vào đâu.

- Chuối Đại Hoàng, lạng vàng tiến vua.

(Làng Đại Hoàng nay thuộc xã Hũa Hậu, huyện Lý Nhân có giống chuối để tiến vua ngon nổi tiếng, quen gọi là chuối ngự).

- Đậu Đầm, bún Tái, gái Ngô Khê

(Làng Đầm hiện nay thuộc xã Liêm Tuyền, huyện Thanh Liêm; làng Tái nay thuộc xã Đinh Xá, Ngô Khê