Mở đầu

Tiếng Việt là ngôn ngữ quốc gia – phương tiện giao tiếp chung được sử dụng rộng rãi trên khắp đất nước. Song, ở mỗi địa phương khác nhau, nó lại mang những nét riêng vô cùng phong phú, đa dạng. Mỗi một phương ngữ là một biến thể ngôn ngữ nhất định, vừa khác biệt với tiếng toàn dân, vừa mang nét chung cho toàn vùng phương ngữ.

Phương ngữ Hà Nội nằm trong hệ thống phương ngữ Bắc (PNB), tiêu biểu cho PNB. Nhiều công trình khoa học đã bước đầu nghiên cứu đặc điểm từ vựng, ngữ âm... vùng này. Trong bài viết này, do tính chất của một tiểu luận thiên về nhận xét, đánh giá, chúng tôi chỉ xin đúc rút những nét khái quát về bộ mặt phương ngữ Hà Nội (PNHN), cụ thể là khu vực nội thành, thông qua nguồn tư liệu lấy từ quan sát cuộc sống hàng ngày.

Phạm vi không gian được nhắc đến trong bài viết này là khu vực nội thành Hà Nội, gồm các quận như Ba Đình, Hoàn Kiếm, Đống Đa, Hai Bà Trưng, Tây Hồ, Cầu Giấy, Thanh Xuân, Hoàng Mai... Song, cần nhấn mạnh rằng vị trí của PNHN là nằm trong hệ thống PNB. Bởi vì, PNB vốn được coi là nền tảng xây dựng nên ngôn ngữ văn học Việt Nam. Do đó mà vùng PN này mang nhiều nét “hợp chuẩn” và “chính thức” nhất, gần với tiếng toàn dân nhất. Hà Nội, với tư cách là thủ đô nước Việt Nam, phương ngữ của nó đặc biệt thừa hưởng được truyền thống văn học viết hoàn chỉnh và lâu đời. Đặc điểm này có ảnh hưởng quan trọng tới đặc điểm từ vựng, ngữ âm của PN này.

Nội dung

1. Từ vựng

- Về mặt từ vựng, trước hết có thể thấy hầu như vốn từ vựng của PNHN trùng với vốn từ vựng của ngôn ngữ toàn dân. Đó là do thứ ngôn ngữ được dùng chính thức trên phương tiện thông tin đại chúng (báo, đài... ), trong các văn bản hành chính và giáo dục được thực thi thường xuyên nhất, đều dặn nhất thường là ở thủ đô của quốc gia.

- Vốn từ vựng của PNHN, cũng như PNB, có phần phong phú hơn PNT và PNN. Nền tảng văn học không chỉ đảm bảo cho tính quy chuẩn cao mà còn khiến mức độ, sắc thái biểu hiện được phân biệt tế nhị cho từng nghĩa một. VD: Ở PNN “ốm” được dùng cho cả nghĩa “gầy” và “đau (ốm)”, ở PNB, tiêu biểu là PNHN, tồn tại hai từ khác nhau để biểu hiện cho mỗi một nghĩa, một sắc thái khác nhau. Tương tự với “thương” của PNN và “yêu”, “thương” của PNHN.