MS: LVNNH012

SỐ TRANG: 211

TRƯỜNG: ĐHSP TPHCM

CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC

NĂM: 2009

DẪN NHẬP

1. Lí do chọn đề tài và mục đích nghiên cứu

1.1. Lí do chọn đề tài

Phần phụ chú là một vấn đề ngữ pháp thuộc thành phần câu. Về mặt

ngữ pháp, phần phụ chú là một thành phần biệt lập, nằm ngoài cấu trúc cú

pháp của câu. Tuy nhiên xét về mặt ý nghĩa trong câu, phần phụ chú lại có

quan hệ nội hướng, nó dùng để chú giải thêm một khía cạnh nào đó có liên

quan đến sự tình nêu trong câu, giúp người nghe, người đọc hiểu rõ hơn về

nội dung của câu hay dụng ý của người chú giải.

Vấn đề phân định thành phần câu nói chung là một vấn đề không đơn

giản, nhất là khi nó vượt ra ngoài hai thành phần chính của câu là chủ ngữ và

vị ngữ. Vì vậy phần phụ chú, với tư cách là một “thành phần phụ”,“thứ yếu”,

“biệt lập”, được nhìn nhận rất khác nhau ở nhiều nhà nghiên cứu. Nhìn chung

có hai cách hiểu về phần phụ chú:

Cách thứ nhất cho đó là thành phần phụ nằm trong câu được dùng để

giải thích hay bổ sung ý nghĩa cho thành phần câu đứng trước nó và có cùng

chức năng ngữ pháp với bộ phận được chú thích (Hoàng Trọng Phiến).

Cách thứ hai cho rằng đây là thành phần có thể cùng chức năng hoặc

không đồng chức năng với bộ phận ngữ pháp được nó chú giải bởi nó không

chỉ là thành phần phụ giải thích cho một thành phần hay một bộ phận nào đó

của câu mà nó còn được dùng để giải thích, bổ sung một điều cần chú thích

cho toàn câu.

Ngoài ra, phần phụ chú trong câu tiếng Việt, mặc dù là một vấn đề ngữ

pháp đã xuất hiện từ lâu nhưng ít được các nhà nghiên cứu quan tâm. Chính

vì vậy, khi bàn về vấn đề này, các tác giả cũng chỉ mới đưa ra khái niệm, nêu

quan hệ nghĩa chung của phần phụ chú với phần câu còn lại, chưa bao quát

được vấn đề. Có thể nói rằng, cho đến nay việc nghiên cứu về phần phụ chú

trong câu tiếng Việt vẫn chưa được quan tâm đúng mức, vẫn còn có rất ít

công trình nghiên cứu đi sâu vào vấn đề này (ngoài công trình nghiên cứu của

Đào Thị Vân). Trong khi đó, về nguyên tắc, có thể tìm hiểu phụ chú ở nhiều

phương diện nghĩa như: nghĩa biểu hiện, nghĩa tình thái,… để làm rõ vai trò,

tác dụng của phụ chú trong câu, văn bản.

Vì tính đa dạng, phức tạp trong cách nhìn nhận vấn đề và sự cần thiết

khai thác đề tài nên chúng tôi nhận thấy đây là một vấn đề lí thú, một mảng

nghiên cứu giàu tiềm năng. Trong luận văn này, chúng tôi muốn đi tìm hiểu

sâu hơn về Đặc điểm ngữ nghĩa của phần phụ chú trong câu tiếng Việt, hy

vọng sẽ có thêm những đóng góp cho loại thành phần câu này.

1.2. Mục đích nghiên cứu

Trên cơ sở tiếp thu những kết quả nghiên cứu của người đi trước, luận

văn sẽ khảo sát đặc điểm ngữ nghĩa của phần phụ chú trên một số loại văn

bản như văn bản nghệ thuật, văn bản khoa học, văn bản chính luận và văn bản

báo chí.

Hướng đi của chúng tôi là tập hợp các câu có phần phụ chú trong một

số văn bản thuộc những phong cách ngôn ngữ khác nhau để khảo sát và khái

quát hoá các đặc trưng về chức năng ngữ nghĩa của phụ chú trong khung câu.

Từ đó có thể có được cách nhìn nhận đầy đủ hơn về vai trò, tác dụng của phần

phụ chú trong câu và trong văn bản tiếng Việt.

Về mặt lý luận, luận văn hy vọng góp phần làm rõ thêm về khái niệm,

cách nhận diện phần phụ chú và đặc biệt là làm rõ những đặc điểm về ngữ

nghĩa biểu hiện và ngữ nghĩa ngữ dụng của phần phụ chú trong câu tiếng

Việt. Đó là những vấn đề đã được đề cập đến nhưng chưa được quan tâm

đúng mức và chưa được lí giải đầy đủ.

Về mặt thực tiễn, xuất phát từ thực tế viết câu của học sinh, có thể cung

cấp cho các em một số kĩ năng để phát hiện, sửa lỗi câu, cải biến câu… làm

cho nghĩa của câu không chỉ chính xác mà còn phong phú, đa dạng hơn.

2. Lịch sử vấn đề

Phần phụ chú là một vấn đề đã được các nhà nghiên cứu ngữ pháp trên

thế giới cũng như ở Việt Nam quan tâm từ lâu.

2.1. Việc nghiên cứu phần phụ chú trên thế giới

Theo một số tài liệu mà chúng tôi có được, từ đầu thế kỉ XX, các nhà

ngôn ngữ học thế giới đã đề cập đến phần phụ chú với hai tên gọi là cú giải

thích (comment clause) và phần trong ngoặc (parenthesis). Cách gọi “trong

ngoặc” là cách gọi hình ảnh, không nhất thiết phải đặt trong ngoặc đơn.

Đến năm 1985, R.Quirk, S.Greenbaum, G.Leech, J.Svartvik trong công

trình “A Comprehensive Grammar of the English Language” đánh dấu bước

chuyển mới trong việc nghiên cứu phần phụ chú: cú giải thích được coi là

“phần biệt lập kiểu trong ngoặc” (Comment clause are parenthetical

disjuncts). Chúng có thể xuất hiện ở đầu hoặc ở cuối hoặc giữa câu, và bởi thế

nói chung mang một âm điệu tách rời [61: 106-107].

Năm 1995, Asher R.E trong “The Encyclopedia of language and

linguistics” cho rằng phần trong ngoặc “là một phần chêm có tính chất mở

rộng trong một văn bản, loại như I saw him – John that is – yesterday” (tôi đã

gặp hắn – cái anh chàng John ấy mà – hôm qua).

2.2. Việc nghiên cứu phần phụ chú ở Việt Nam

Ở nước ta, một trong những tài liệu đầu tiên bàn về vấn đề liên quan

đến phụ chú có lẽ là “Việt Nam văn phạm” của các tác giả Trần Trọng Kim,

Bùi Kỉ, Phạm Duy Khiêm (in lần thứ tư, tủ sách giáo khoa Tân Việt, không đề

năm in). Trong quyển sách này, tuy không nhắc đến phụ chú nhưng khi bàn

về dấu câu, các tác giả viết như sau: “Dấu ngoặc đơn [( )]dùng để phân những

tiếng có nghĩa riêng ở giữa câu và để giải thích cái nghĩa cả câu” [31:36]

Từ những năm 60 của thế kỉ XX, giới nghiên cứu Việt ngữ học đã đề

cập đến phụ chú trong tiếng Việt.

Năm 1963, Trương Văn Chình, Nguyễn Hiến Lê dùng khái niệm giải

từ (tức phụ chú) để chỉ hiện tượng ngữ pháp này. Các tác giả đã phân biệt giải

từ của bậc cụm từ (ông gọi là “từ kết”) với giải từ bậc câu.

Bàn về phần phụ chú, tác giả Nguyễn Kim Thản trong “Nghiên cứu về

ngữ pháp tiếng Việt”, tập II (1964) dùng hai tên gọi đồng vị ngữ và phụ chú

ngữ . Ở đây ông đã xem xét hai khái niệm này với tư cách là thành phần biệt

lập (hoặc còn gọi là thành phần thứ yếu biệt lập). Tuy nhiên đến 1997, trong

cuốn “Cơ sở ngữ pháp tiếng Việt”, ông đã dùng một thuật ngữ khác để gọi tên

hiện tượng ngữ pháp này: gia ngữ, ông cho rằng gia ngữ là một thành phần

phụ bên cạnh những thành phần khác như trạng ngữ, khởi ngữ, hô ngữ.

Đến năm 1980, Hoàng Trọng Phiến, trong công trình nghiên cứu “Ngữ

pháp tiếng Việt, câu”, đã nhắc đến hiện tượng ngữ pháp này với thuật ngữ

đồng vị ngữ.

Cùng năm ấy, Hữu Quỳnh trong “Ngữ pháp tiếng Việt hiện đại” đã đề

cập đến phần phụ chú với tên gọi thành phần xen. Cách hiểu về thành phần

xen của tác giả Hữu Quỳnh có quan niệm rộng hơn so với tác giả Hoàng

Trọng Phiến về hiện tượng ngữ pháp này.

Theo quan niệm của các tác giả của cuốn “Ngữ pháp tiếng Việt”- Uỷ

ban Khoa học xã hội Việt Nam (1983), thành phần phụ chú là “thành phần bổ

sung một điều chú thích kịp thời hoặc cho cả nòng cốt câu hoặc cho một yếu

tố thuộc bậc cấu tạo thành phần trước đó [49: 43,191].

Như vậy, cách hiểu của Uỷ ban Khoa học xã hội Việt Nam có phần gần

gũi với các tác giả Trương Văn Chình – Nguyễn Hiến Lê, Hữu Quỳnh.

Cũng trong năm 1983, Lê Cận, Phan Thiều, Diệp Quang Ban, Hoàng

Văn Thung trong quyển “Giáo trình ngữ pháp tiếng Việt”, tập II, đã nhắc đến

hiện tượng ngữ pháp này với tên gọi thành phần biệt lập (biệt lập ngữ). Theo

quan niệm của các tác giả này, thành phần biệt lập là một bộ phận “không cấu

tạo nên nòng cốt câu”, không bổ sung ý nghĩa cho câu, không có quan hệ về ý

nghĩa và về ngữ pháp với câu” [8: 204].

Tác giả Diệp Quang Ban trong “Câu đơn tiếng Việt” (1987) đã phân

biệt giải ngữ của câu với giải ngữ của từ. “Giải ngữ của câu thường đứng

giữa chủ ngữ và vị ngữ hoặc đứng sau nòng cốt câu, cũng có kiểu có thể đứng

trước nòng cốt câu. Còn giải ngữ của từ được coi là phần phụ của từ “được

dùng để thuyết minh thêm nội dung hay giải thích thêm một khía cạnh nào đó

của từ mà nó phụ thuộc về nghĩa. Theo ông điểm chung của hai thành phần

này là “tuy biệt lập về mặt ngữ pháp (không có quan hệ về mặt ngữ pháp) với

các yếu tố khác trong câu một cách hiển nhiên nhưng về mặt ý nghĩa lại giải

thích cho toàn câu, hoặc một yếu tố nào đó trong câu, tức là có quan hệ nội

hướng”.

Trong một công trình khác , Diệp Quang Ban cho rằng phần phụ chú

là một bộ phận có tính chất trung gian. Theo ông, có những trường hợp phần

phụ chú nằm trong cấu trúc cú pháp của câu một cách rõ rệt. Nhưng trong

không ít trường hợp khác, ông cũng thừa nhận rằng phần phụ chú nằm ngoài

cấu trúc cú pháp của câu chứa nó.

Sau đó, Hồ Lê trong “Cú pháp tiếng Việt” quyển II (1992) gọi thành

phần này là phụ chú ngữ. Quan điểm của ông gần với quan điểm của Nguyễn

Kim Thản. Ông đề nghị gọi đồng vị ngữ của Nguyễn Kim Thản là đồng danh

ngữ và phụ chú ngữ của Nguyễn Kim Thản là đoạn chú thích. Ngoài ra, tác

giả Hồ Lê cũng nêu những điều kiện khống chế để thiết lập hai kiểu nhỏ phụ

chú này.

Điểm chung giữa các tác giả Nguyễn Kim Thản, Diệp Quang Ban, Hồ

Lê, Lê Cận, Phan Thiều, Hoàng Văn Thung là đều coi phụ chú là thành phần

biệt lập, mặc dù cách diễn đạt có phần khác. Mặc dù vậy, quan niệm về phần

phụ chú vẫn còn có những điểm khác biệt, chưa thống nhất ở nhiều nhà

nghiên cứu, thậm chí chúng ta cũng có thể thấy những quan niệm khác nhau ở

cùng một nhà nghiên cứu.

Gần đây nhất, Đào Thị Vân trong công trình nghiên cứu về “phần phụ

chú trong câu tiếng Việt” (2003) đã xem xét phần phụ chú ở các phương diện:

phương diện cấu tạo hình thức, phương diện hành động nói, phương diện

quan hệ nghĩa với phần văn bản hữu quan . Tuy vậy, ở mảng đề tài này, chúng

tôi nhận thấy có thể khai thác sâu hơn nữa về mặt ngữ nghĩa biểu hiện và ngữ

nghĩa ngữ dụng để làm rõ hơn nữa vai trò, tác dụng của phần phụ chú trong

câu tiếng Việt.

3. Nhiệm vụ của luận văn

Luận văn này có những nhiệm vụ cụ thể như sau:

- Xem xét một số ý kiến tiêu biểu về phụ chú nói chung và phụ chú trong

tiếng Việt nói riêng, vận dụng chúng vào việc nhận diện phụ chú, đồng thời

xác lập một cách nhìn về phụ chú trong câu tiếng Việt.

- Xem xét vai trò của phần phụ chú trong khung câu ở hai bình diện: ngữ

nghĩa biểu hiện và ngữ nghĩa ngữ dụng. Cụ thể, xem xét phần phụ chú trong

khung câu ở các phương diện: nghĩa biểu hiện, nghĩa tình thái và các hành

động nói.

- Đối chiếu tần số sử dụng của các kiểu phụ chú trên bốn loại văn bản:

văn bản nghệ thuật, văn bản khoa học, văn bản hành chính và văn bản báo

chí. Từ đó luận văn khái quát hóa đặc điểm và cách thức sử dụng của phần

phụ chú trong câu, văn bản tiếng Việt.

4. Phương pháp nghiên cứu và nguồn ngữ liệu

4.1. Phương pháp nghiên cứu

Để thực hiện đề tài này, trong quá trình nghiên cứu, ngoài những

phương pháp, thủ pháp nghiên cứu khoa học chung như: thu thập ngữ liệu,

phân loại, khảo sát, nhận xét…, luận văn chủ yếu sử dụng phương pháp sau:

- Phương pháp miêu tả: Phương pháp này được sử dụng để miêu tả các

quan hệ giữa phần phụ chú và nội dung câu ở bình diện ngữ nghĩa (ngữ nghĩa

biểu hiện và ngữ nghĩa ngữ dụng).

- Phương pháp phân tích ngôn ngữ học: Phương pháp này được sử dụng

thường xuyên để phân tích những đặc điểm ngữ nghĩa biểu hiện và ngữ nghĩa

ngữ dụng của phần phụ chú, làm rõ vai trò và tác dụng của chúng trong khung

câu.

- Phương pháp thống kê: Luận văn dùng phương pháp này để định lượng

đặc điểm ngữ nghĩa của phần phụ chú trong các loại văn bản tiếng Việt.

4.2. Nguồn ngữ liệu

Nguồn ngữ liệu chủ yếu được thu thập từ các văn bản thuộc các phong

cách ngôn ngữ như: phong cách ngôn ngữ nghệ thuật, phong cách khoa học,

phong cách chính luận và phong cách báo chí.

5. Bố cục của luận văn

Ngoài phần Dẫn nhập và phần Kết luận, phần Nội dung chính của

luận văn được phân thành 3 chương.

Chương 1: Chương này trình bày những vấn đề lí luận cơ sở như khái

niệm phần phụ chú trong câu, những phương diện nghĩa của câu bao gồm

nghĩa biểu hiện, nghĩa tình thái và lí thuyết hành động ngôn từ. Đây là chương

làm tiền đề cho việc khảo sát và phân tích ngữ nghĩa biểu hiện, ngữ nghĩa ngữ

dụng của phụ chú trong các chương sau.

Chương 2: Chúng tôi tiến hành khảo sát mặt ngữ nghĩa biểu hiện của

phần phụ chú với những ngữ liệu được thu thập trong các văn bản thuộc nhiều

phong cách ngôn ngữ khác nhau. Thông qua kết quả khảo sát ngữ liệu, trong

chương này, luận văn nêu bật những ý nghĩa của phần phụ chú trong quan hệ

với cấu trúc nghĩa biểu hiện của câu.

Chương 3: Chương này khảo sát phần phụ chú về mặt ngữ nghĩa ngữ

dụng. Từ đó luận văn phân tích và khái quát phần phụ chú trên cơ sở đích

ngôn trung và nghĩa tình thái.