MS: LVNNH008

SỐ TRANG: 192

TRƯỜNG: ĐHSP TPHCM

CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC

NĂM: 2009

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài và mục đích nghiên cứu

Hiện nay, báo chí và ngôn ngữ báo chí đóng một vai trò thông tin

quan trọng trong đời sống xã hội. Một trong những yếu tố có tính chất khêu

gợi, đánh vào sự chú ý của người đọc, đó là tiêu đề văn bản (TĐVB).

Có khá nhiều cách đặt tiêu đề (TĐ) cho văn bản (VB) báo chí. Tuy

nhiên, lựa chọn cách này hay cách khác lại lệ thuộc vào từng tình huống, hoàn

cảnh giao tiếp cụ thể. Song, dù thế nào thì mỗi TĐ nên vừa nêu được thần thái

của bài viết vừa gợi trí tò mò cho độc giả.

Bộ phận TĐ luôn giữ một vai trò quan trọng trong một VB. Nó là yếu

tố đầu tiên, là cánh cửa để người đọc mở vào VB. Người đọc có lựa chọn VB

này không là nằm ở TĐVB có thu hút, có hấp dẫn hay không. Đối với một

VB tin tức, vai trò của TĐ lại càng đặc biệt quan trọng. Tuy nhiên, từ trước

đến nay, nghiên cứu về đặc điểm của TĐVB báo chí về phương diện ngôn

ngữ và kí hiệu vẫn chưa được quan tâm nhiều.

Xuất phát từ nhiều phương diện khác nhau, luận văn này chọn TĐVB

trong thể loại tin tức làm đối tượng khảo sát.

2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

2.1. Đối tượng nghiên cứu

Luận văn nghiên cứu về đặc điểm của TĐVB tin tức. Trên cơ sở kế

thừa những nghiên cứu đã có, đồng thời dựa trên những khảo sát TĐ báo chí

(trong đó giới hạn đối tượng ở báo viết, không đề cập đến báo hình, báo nói

và báo điện tử) ở thể loại tin tức (giới hạn như đã nêu ở tên đề tài), luận văn

cố gắng khái quát một số đặc điểm của TĐVB tin tức. 2

2.2. Phạm vi nghiên cứu

TĐ có ý nghĩa rất quan trọng đối với việc tiếp nhận bài báo của người

đọc. Bài báo có trở nên thu hút hay gây ấn tượng ban đầu tốt đẹp cho người

đọc hay không được quyết định bởi TĐ bài báo. Do vậy, việc nghiên cứu, tìm

hiểu, khảo sát về các đặc điểm của TĐVB tin tức là công việc có ý nghĩa lý

luận và thực tiễn.

Tuy nhiên, trong phạm vi có thể, luận văn nghiên cứu đặc điểm chung

về báo chí, về TĐVB báo chí, trong đó đi sâu vào đặc điểm TĐ tin tức. Qua

khảo sát 1000 đơn vị TĐVB tin tức điển hình và 1000 đơn vị TĐVB tin tức

không điển hình, nỗ lực mà luận văn hướng tới là nhận diện các đặc điểm về

hình thức, nội dung, ngữ dụng và chức năng giao tiếp của TĐVB tin tức.

3. Lịch sử vấn đề

Những năm gần đây, khi mà báo chí đã phát triển vượt bậc và ngày

càng chứng tỏ được thế mạnh cũng như vị trí, tầm quan trọng đối với đời sống

xã hội thì ngày càng có nhiều nghiên cứu về ngôn ngữ báo chí nhằm nâng cao

hơn nữa nghiệp vụ báo chí. Có khá nhiều nhà nghiên cứu tiếp cận ngôn ngữ

báo chí từ nhiều góc độ khác nhau. Dưới góc độ chuyên môn nghiệp vụ báo

chí, cũng như là bài giảng dành cho sinh viên báo chí, Vũ Quang Hào 2004

(“Ngôn ngữ báo chí”, Nxb ĐHQG Hà Nội) đưa ra nhiều ý kiến rất có giá trị,

nhưng xét về thuần tuý ngôn ngữ chưa đáp ứng được yêu cầu làm nổi rõ đặc

điểm ngôn ngữ báo chí. Tác giả cùng những sinh viên khoa báo chí như

Nguyễn Đức Thắng 1995 trong luận văn “Tính hấp dẫn của tít báo Việt ngữ”,

Nguyễn Thu Hà 1994 trong luận văn “Về những khiếm khuyết của một số tít

báo… tiếng Việt, theo cách nhìn của ngôn ngữ học”, Nguyễn Thị Mai 1998

trong báo cáo khoa học sinh viên “Về đặc trưng ngôn ngữ của tít báo và

những thủ pháp đặt tít thông thường” đã cho thấy được tầm quan trọng của

ngôn ngữ tít báo. Tuy nhiên những bài viết chỉ tập trung nhiều ở lĩnh vực báo 3

chí. Thuật ngữ tít, theo Vũ Quang Hào 2004, còn được gọi là đầu đề, tiêu đề,

nhan đề… nhưng tác giả đề nghị và chấp nhận dùng thuật ngữ tít. Tác giả cho

rằng đây là một thuật ngữ báo chí, lại vừa một từ nghề nghiệp, được dùng phổ

biến và có tính quốc tế. Ngoài ra, thuật ngữ này có khả năng phái sinh cao,

tiện lợi cho việc gọi tên các khái niệm phái sinh, và tiện lợi cho việc gọi tên

các thao tác xử lý tít.

Nguyễn Tri Niên 2003, cũng xem xét vấn đề này dưới quan điểm của

báo chí học. Tuy nhiên, tác giả này lại có sự phân biệt rạch ròi giữa ngôn ngữ

báo chí và ngôn ngữ (“Ngôn ngữ báo chí”, Nxb Tổng hợp Đồng Nai, tr.13).

Xuất phát từ bản chất của thông tin báo chí, tác giả đã chỉ ra được ba đặc

điểm của ngôn ngữ báo chí nhưng chưa xuất phát từ bản chất nội tại của ngôn

ngữ. Hoàng Anh 2003, khi khảo sát các đặc điểm của ngôn ngữ báo chí xuất

phát từ góc độ chức năng và nhận định nét đặc trưng bao trùm của ngôn ngữ

báo chí là có tính sự kiện (“Một số vấn đề về sử dụng ngôn từ trên báo chí”,

Nxb Lao Động). Tuy nhiên, cũng như phần lớn các nhà nghiên cứu dưới quan

điểm của báo chí học, tác giả chưa làm nổi bật được tính chất ngôn ngữ của

báo chí.

Dưới góc độ của một nhà văn, Hà Minh Đức 2000 trong “Cơ sở lý

luận báo chí. Đặc tính chung và phong cách”, (Nxb Đại học Quốc gia Hà

Nội) đã có sự so sánh ngôn ngữ báo chí với ngôn ngữ văn học “Ngôn ngữ báo

chí và ngôn ngữ văn học là những hình thái ngôn ngữ được phổ biến rộng, và

có tính chuẩn mực cao”. Theo tác giả, ngôn ngữ báo chí chủ yếu là ngôn ngữ

chính luận, đảm nhiệm chức năng thông tin. Những vấn đề tác giả đưa ra là

những gợi mở vô cùng bổ ích cho việc nghiên cứu ngôn ngữ báo chí.

Dưới góc độ ngôn ngữ, Trần Thanh Nguyện năm 2004, trong luận văn

thạc sĩ khoa học Ngôn ngữ (Trường Đại học Sư phạm, T.P. Hồ Chí Minh) về

đề tài “Đặc điểm ngôn ngữ của các văn bản báo chí” đã phần nào làm sáng tỏ 4

những đặc điểm ngôn ngữ của báo chí. Nguyễn Đức Dân từ lâu đã quan tâm

đến ngôn ngữ báo chí và có nhiều bài nghiên cứu về vấn đề này. Trong bài

viết “Dấu ngoặc kép trong những đề báo” đăng trên báo Kiến thức ngày nay,

số 218, 1996, tác giả chú ý đến vai trò quan trọng của dấu ngoặc kép trong

những đề báo. Trong một số bài nghiên cứu khác, tác giả xét hàm ý của TĐ

báo chí ở phương diện ngữ dụng, chú ý về mặt sử dụng những TĐ báo chí có

dẫn những lời trong bài hát và tục ngữ, thành ngữ (“Ý tại ngôn ngoại, những

thông tin chìm trong ngôn ngữ báo chí”, Tạp chí Ngôn ngữ, số 2, 2004, “Vận

dụng tục ngữ, thành ngữ và danh ngôn trên báo chí”, Tạp chí Ngôn ngữ, số

10, 2004). Trong tác phẩm “Ngôn ngữ báo chí. Những vấn đề cơ bản”(Nxb

Giáo dục, 2007), Nguyễn Đức Dân hệ thống hoá và đề cập đến những vấn đề

cơ bản nhất của ngôn ngữ báo chí. Tác giả đi sâu vào tìm hiểu đặc điểm và

khả năng hoạt động của tiếng Việt trong báo chí, giúp ích cho những người

làm báo phát triển kỹ năng sử dụng tiếng Việt một cách hiệu quả nhất trong

lĩnh vực chuyên môn của mình.

Nghiên cứu TĐVB báo chí không thể không đề cập đến ngôn ngữ báo

chí vì TĐ, dù là bộ phận hữu cơ hay độc lập với nội dung văn bản (NDVB)

vẫn phải tuân theo những quy tắc của ngôn ngữ. Đặt TĐ có ý nghĩa rất quan

trọng, quyết định số phận bài báo, cho nên công việc này do những biên tập

viên kinh nghiệm, có nhiệm vụ đặt TĐ sao cho lôi cuốn, thu hút độc giả. Nói

cách khác, TĐ có thể nâng tầm hay hạ thấp giá trị bài báo. Và TĐ hay dở

cũng liên quan đến việc độc giả có quyết định đọc hay không đọc bài báo.

Tuy nhiên, cho đến nay, nghiên cứu về TĐVB báo chí vẫn còn khá ít ỏi vì

lĩnh vực này còn mới mẻ. Có thể kể đến Cao Xuân Hạo 2006 (“Tiếng Việt- Sơ

thảo ngữ pháp chức năng”, Nxb Khoa học xã hội, tr.388) tuy đề cập đến vấn

đề một cách gián tiếp nhưng có một nhận định đáng lưu ý “Xét về chức năng

thông báo, tiêu đề là một thứ chủ đề mà phần thuyết là cả bài văn, bài báo 5

kia”. Bùi Khắc Việt 1978 đã khảo sát TĐVB trong bài “Phong cách ngôn ngữ

trong tên các bài báo của Chủ tịch Hồ Chí Minh”. Hồ Lê 1982 phân tích

nguyên nhân hấp dẫn trên cứ liệu TĐVB các bài báo của Hồ Chí Minh qua

bài viết “Nhờ đâu những tiêu đề bài viết có sức hấp dẫn” (Ngôn ngữ S.P, số 1

năm 1982). Nguyễn Thị Tuyết Ngân 1992 lại chú ý đến mặt sử dụng TĐVB ở

việc ngắt dòng không đúng chỗ trong việc trình bày mĩ thuật của TĐ trên

trang báo (“Cách ngắt dòng trong việc trình bày đầu đề ở các văn bản”, Ngôn

ngữ và đời sống, 1982). Hoàng Anh trong tác phẩm “Một số vấn đề về sử

dụng ngôn từ trên báo chí” (Nxb Lao Động, 2003) xuất phát từ một góc nhìn

tổng thể về các phương diện ý nghĩa- chức năng, đã thử phân loại TĐ báo chí

thành một số kiểu cơ bản.

Rải rác trên các tạp chí chuyên ngành có các bài nghiên cứu về TĐ

báo chí, nhưng chỉ dừng lại ở mức nghiên cứu một vài khía cạnh nào đó và

phần lớn đều có sự so sánh với TĐ báo chí nước ngoài như báo tiếng Anh,

Nga. Có thể kể đến bài viết “Một số nhận xét về đặc điểm ngôn ngữ của các

đầu đề trong báo chí tiếng Anh hiện đại” (Tạp chí Ngôn ngữ, số 9+10, 2001)

của Nguyễn Thị Thanh Hương, khảo sát khá khái quát và toàn diện về đặc

điểm ngôn ngữ của các đầu đề trong báo chí tiếng Anh hiện đại. Mặc dù tác

giả khảo sát TĐ báo tiếng Anh, nhưng những vấn đề tác giả đưa ra phần nào

chỉ dẫn cho việc vận dụng vào tiếng Việt. Cũng tác giả này trong bài viết

“Trích dẫn trong báo tiếng Anh”, (Tạp chí Ngôn ngữ, số 14, 2002) đã đề cập

đến một loại TĐ trích dẫn trong báo tiếng Anh. Cùng hướng nghiên cứu về

TĐ trích dẫn, Trần Thanh Nguyên có bài “Về kiểu tiêu đề mô phỏng trên các

văn bản báo chí” (Tạp chí Ngôn ngữ và đời sống, số 10, 2003) đã nêu vấn đề

này một cách chi tiết và sâu rộng hơn, giúp làm phong phú thêm diện mạo của

TĐVB báo chí. Nguyễn Thị Vân Đông “Đôi điều nên biết về tiêu đề báo chí

tiếng Anh và tiếng Việt”, (Tạp chí Ngôn ngữ và đời sống, số 11, 2003) tập 6

trung chủ yếu vào một số nét về đặc điểm của TĐ và một số kinh nghiệm viết

TĐ báo của báo chí phương Tây với các dẫn chứng trong báo tiếng Anh và

tiếng Việt. Cũng tác giả này, năm 2005 có bài viết “Tiêu đề báo tiếng Anh và

tiếng Việt dạng ngữ cố định” ( Tạp chí Ngôn ngữ và đời sống, số 1+2, 2005)

cho rằng việc sử dụng ngữ cố định để đặt TĐ cho các bài báo được các nhà

báo khai thác triệt để nhằm thực hiện một cách có hiệu quả những yêu cầu về

chức năng và đặc điểm của báo chí. Trong một bài báo “Từ trái nghĩa trong

các tiêu đề trên báo chí Nga” (Tạp chí Ngôn ngữ, số 1, 2007), Vũ Thị Chín

nhận định việc sử dụng từ trái nghĩa là một trong những thủ pháp yêu thích và

được sử dụng rộng rãi trong các TĐ trên báo chí Nga. Trong một bài nghiên

cứu gần đây “Đặc điểm ngôn ngữ báo chí nhìn từ hoạt động báo chí ở thành

phố Hồ Chí Minh” (Tạp chí Ngôn ngữ và đời sống, số 12, 2008), Trịnh Sâm

đã nêu đặc điểm ngôn ngữ báo chí nhìn từ hoạt động báo chí ở thành phố Hồ

Chí Minh. Điểm mới trong bài nghiên cứu này là tác giả khái quát một số mô

hình VB báo chí dựa vào mô hình kim tự tháp giúp nhận diện thông tin hạt

nhân và thông tin vệ tinh được phân bố trong VB báo chí. Lê Đình 2009 trong

một bài viết góp ý về cách đặt TĐ một số bài báo đã nhấn mạnh mối quan hệ

giữa TĐ với nội dung bài báo là “mối quan hệ giữa phần tóm lược, phần tổng

thể với phần miêu tả và thuyết minh về nó” (“Mèo Trạng Quỳnh ăn rau”

không phải là “Mèo ăn rau” (góp ý với cách đặt tiêu đề một số bài báo)”,

Tạp chí Ngôn ngữ và đời sống, số 1+2, 2009). Tác giả phê phán sự lẫn lộn

giữa các kiểu định danh xuất hiện khá nhiều trong các TĐ báo, từ đó góp ý về

cách đặt TĐ phản ánh đúng hiện thực khách quan trong phần nội dung bài

báo, tránh làm cho độc giả nhận thức lệch lạc về xã hội.

Nghiên cứu về TĐ báo chí đã ít, nghiên cứu riêng về thể loại tin tức

càng hiếm hoi hơn. Trịnh Sâm trong một công trình nghiên cứu TĐVB tiếng

Việt “Tiêu đề văn bản tiếng Việt” (Nxb Giáo dục, 2000) đã đáp ứng một cách 7

đầy đủ và toàn diện về lĩnh vực TĐVB, trong đó tác giả đã khảo sát khá

phong phú các TĐ của nhiều thể loại thuộc phong cách báo chí. Tuy nhiên, ở

thể loại tin tức, tác giả chỉ dừng lại ở việc khái quát đặc điểm chung của

TĐVB tin tức. Nguyễn Thị Việt Thanh “Về một số hiện tượng ngôn ngữ đặc

trưng của văn bản tin tiếng Việt” đăng trong Ngôn ngữ số 11 năm 2001 có đề

cập đến TĐVB tin. Tuy nhiên ở bài viết của mình, tác giả chỉ xét đầu đề (cách

gọi của tác giả-LV) với tư cách là một bộ phận hữu cơ của VB có quan hệ

nhất định với bộ phận nội dung chính.

Nghiên cứu TĐVB nói chung và TĐVB thể loại tin tức nói riêng có

thể từ nhiều góc độ khác nhau. Trong luận văn này, hướng tiếp cận của chúng

tôi chủ yếu ở phương diện ngôn ngữ học. Tuy nhiên, để có thể nêu một cách

hệ thống, bài bản về đặc điểm của TĐVB trong thể loại tin tức, chúng tôi sẽ

tiếp cận linh hoạt nhiều phương diện có quan hệ giao nhau với ngôn ngữ học

như phương diện xã hội học và kí hiệu học.

4. Phương pháp nghiên cứu và sưu tầm tư liệu

4.1. Phương pháp nghiên cứu

Luận văn vận dụng một cách linh hoạt nhiều phương pháp khác nhau.

* Phương pháp phân tích ngữ dụng, chú ý đến đặc trưng ngữ cảnh.

* Phương pháp ngữ nghĩa- cú pháp: là phương pháp đặc trưng để

nghiên cứu cấu trúc - chức năng của các quan hệ.

* Phương pháp mô hình hoá: sử dụng phương pháp này dưới dạng các

bảng biểu, sơ đồ nhằm trình bày nội dung một cách giản lược và tiết kiệm.

* Phương pháp thống kê, phân loại: thống kê số lượng TĐVB, phân

loại ngữ liệu theo chủ điểm nghiên cứu. Trong việc khảo sát TĐVB tin tức,

phân loại theo tin tức điển hình và tin tức không điển hình.

Các học giả như Lakoff G. 1986, Brown C.H. 1990, Tversky B. 1990...

đều định nghĩa điển dạng như là “thí dụ đạt nhất của một phạm trù”, “thí dụ 8

nổi bật”, “trường hợp rõ nhất trong các thành viên phạm trù”, “đại diện tiêu

biểu nhất của các vật được bao hàm trong một lớp”, “thành viên trung tâm và

điển hình” .

Trong cách gọi khái niệm điển hình, luận văn cũng dựa trên cách hiểu

điển hình là đại diện tiêu biểu nhất của các vật được bao hàm trong một lớp,

là thành viên trung tâm, rõ nhất trong các thành viên phạm trù.

+ Trong nhận thức của chúng tôi, tin tức điển hình là những tin tức đề

cập đến những nội dung thời sự chính trị quan trọng có tầm ảnh hưởng lớn

trong và ngoài nước.

+ Tin tức không điển hình là những tin không mang tính thời sự chính

trị quan trọng, mà chỉ đề cập đến một lĩnh vực nào đó như tin về an ninh trật

tự, văn hoá- văn nghệ, thể thao, đời sống xã hội trong và ngoài nước.

Từ khái niệm tin tức điển hình, tin tức không điển hình, trong luận

văn này, chúng tôi phân loại các đề tài của bản tin thời sự-chính trị, ngoại

giao, khoa học-kĩ thuật, kinh tế quân sự trong và ngoài nước xếp vào VB tin

điển hình; bản tin an ninh- trật tự, văn hoá- văn nghệ, thể thao, đời sống xã

hội trong và ngoài nước xếp vào VB tin không điển hình.

4.2. Sưu tầm tư liệu

Số lượng TĐVB thu thập bao quát được loại tin tức điển hình và tin

tức không điển hình. Trong đó có quan tâm đến các loại báo tiêu biểu, được

phát hành nhiều nhất ở thủ đô Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh.

Luận văn thu thập số lượng lớn các TĐ ở một thời điểm nhất định,

qua so sánh đối chiếu sẽ làm lộ rõ đặc điểm của TĐVB thể loại tin tức trong

phong cách thông tấn báo chí. Người viết cố gắng thu thập TĐVB thuộc nhiều

loại báo khác nhau trong khả năng có thể.

Cách ghi nguồn gốc dữ liệu: ghi TĐVB, tên báo (viết tắt) và thời gian

xuất bản. 9

5. Đóng góp của luận văn

Bản thân người viết luận văn nhận thấy đây là một đề tài rất thú vị và

hữu ích. Đề tài có ý nghĩa sâu sắc cả về mặt lý luận và thực tiễn.

5.1. Về mặt lý luận, luận văn góp phần nhận diện và làm rõ thêm

những đặc điểm của TĐVB tin tức không những về mặt ngôn ngữ mà còn về

mặt kí hiệu và các thủ pháp trình bày TĐVB.

5.2. Về mặt thực tiễn, đáp ứng nhu cầu thực tiễn trong việc xây dựng

TĐVB tin tức, hữu ích cho những người làm công tác báo chí trong việc ứng

dụng những đặc điểm của TĐVB tin tức vào nghiệp vụ của mình.

6. Cấu trúc của luận văn

Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, phần nội dung của luận văn

được cấu trúc thành hai chương:

Chương một: Đặc điểm ngôn ngữ báo chí và TĐVB báo chí.

Chương hai: Đặc điểm của TĐVB tin tức.