TÓM TẮT:Tiếp cận từ khía cạnh văn hoá chính trị với quan niệm rằng bản sắc dân tộc

là một phức hệ tâm linh của toàn thể cộng đồng dân tộc dựa trên những định hướng giá trị và

được biểu hiện ra thông qua những đặc trưng, những biểu tượng và phương thức ứng xử văn

hoá của cộng đồng dân tộc ấy, trong phần thứ nhất của bài viết này tác giả kiểm chứng lại

bốn cách định nghĩa về dân tộc Việt Nam của các học giả nước ngoài được K.W Taylor tổng

kết lại trong một bài nghiên cứu công bố từ năm 1998. Trong phần tiếp theo, tác giả phân tích

và chỉ ra vai trò của giáo dục, nhất là giáo dục sử học, trong quá trình xã hội hoá phương

thức hình dung về cộng đồng dân tộc Việt Nam đối với thế hệ trẻ. Theo tác giả, cần phải khắc

phục cách trình bày lịch sử dân tộc phiến diện, một chiều, bởi lẽ cách giáo dục lịch sử như vậy

không giúp cho người học hình dung đúng về bản sắc dân tộc Việt Nam với ý nghĩa là cái

thống nhất trong những cái đa dạng.

1. Đặt vấn đề

Năm 1942, trong khi lãnh đạo Mặt trận

Việt Minh và nhân dân Việt Nam chuẩn bị

lực lượng cho cuộc vùng lên giải phóng

dân tộc, Hồ Chí Minh đã soạn ra một tài

liệu tuyên truyền có tên là: “Lịch sử nước

ta”, mở đầu bằng câu:

“Dân ta phải biết sử ta,

Cho tường gốc tích nước nhà Việt

Nam”1

Cần phải nói ngay rằng Hồ Chí Minh

không phải là người Việt Nam đầu tiên sử

dụng lịch sử dân tộc như một phương tiện

tuyên truyền hữu hiệu, nhằm đánh thức ý

thức dân tộc của nhân dân Việt Nam trong

các cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc và

chống giặc ngoại xâm. Đầu thế kỷ 20, khi

xướng ra phong trào Đông Du, mở đầu cho

một trào lưu yêu nước kiểu mới, Phan Bội

Châu đã soạn ra Việt Nam vong quốc sử,2

đồng thời một số chí sĩ yêu nước khác

cũng đã soạn ra nhiều bài thơ “kêu hồn

nước” để thức tỉnh lòng yêu nước và ý

thức giống nòi của người Việt Nam.3 Xa

hơn nữa, ngay từ đầu kỷ nguyên độc lập

(các thế kỷ thứ 10, 11) đã xuất hiện bài thơ

“Nam quốc sơn hà” bất hủ, được lưu

truyền rộng rãi trong nhiều thế hệ người

Việt Nam. Như vậy, từ rất lâu ở Việt Nam

giáo dục lịch sử dân tộc dưới các hình thức

khác nhau đã được coi như một phương

Science & Technology Development, Vol 10, No.09 - 2007

Trang 88

thức khơi dậy và củng cố ý thức dân tộc,

nhất là trong những thời điểm sự tồn vong

của dân tộc Việt Nam bị đe doạ hay thách

thức bởi nguy cơ ngoại xâm. Kết quả là,

như học giả phương Tây Alexander B.

Woodside từng nhận xét: "Độ sâu sắc của

ý thức về lịch sử và văn hoá dân tộc của

nhân dân Việt Nam có thể làm cho các nhà

dân tộc chủ nghĩa kém trí tưởng tượng

hoặc những tín đồ tôn giáo Âu - Mỹ thực

sự kinh ngạc."4

Tuy nhiên, ý thức dân tộc, tình cảm

dân tộc hay bản sắc dân tộc không chỉ bao

gồm và không chỉ dựa trên ý thức về lịch

sử dân tộc hay một thứ chủ nghĩa yêu nước

chung chung nào đó, mà theo chúng tôi, thì

bản sắc dân tộc (national identity) phải là

một phức hệ tâm linh của toàn thể cộng

đồng dân tộc dựa trên những định hướng

giá trị và được biểu hiện ra thông qua

những đặc trưng, những biểu tượng và

phương thức ứng xử văn hoá của cộng

đồng dân tộc ấy.

Hiểu theo nghĩa đó, giáo dục thực sự

có vai trò quan trọng đối với sự hình thành

và biến đổi của hệ giá trị văn hoá, đạo đức,

chính trị của các thế hệ người nối tiếp nhau

của các cộng đồng dân tộc, và do đó có vai

trò rất quan trọng đối với sự hình thành và

biến đổi của bản sắc dân tộc, bởi lẽ thông

qua giáo dục những giá trị văn hoá

(cultural values), định hướng giá trị (value

orientations) và hệ giá trị (value systems)

được xã hội hoá (socialization) và được

lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.

Do vậy, thông qua giáo dục mà các đặc

tính dân tộc được khẳng định, duy trì hay

biến đổi, các biểu tượng dân tộc được nhận

biết và thừa nhận, các phương thức ứng xử

văn hoá được chấp nhận và trở nên phổ

biến. Câu thơ của Hồ Chí Minh trong bài

"Dạ bán" nhận định về vai trò của giáo dục

đối với sự hình thành tính cách con người,

suy rộng ra cũng nghiệm đúng đối với sự

hình thành tính cách dân tộc:

"Hiền, dữ phải đâu là tính sẵn,

Phần nhiều do giáo dục mà nên."5

Bài viết này không có tham vọng đi

sâu nghiên cứu và thảo luận kỹ về tất cả

các vấn đề vốn hết sức phức tạp của một

chủ đề rộng lớn là giáo dục và vấn đề bản

sắc dân tộc và đa dạng văn hoá, mà trong

chừng mực nhất định, xin đề xuất những

kiến giải riêng về một số vấn đề cụ thể liên

quan đến vấn đề giáo dục và bản sắc dân

tộc Việt Nam mà thôi. Và cũng trong

chừng mực nhất định, chúng tôi xin liên hệ

tới vấn đề này ở khu vực Đông Á và Đông

Nam Á