Mỗi một chính quyền nhà nước hình thành, tồn tại và phát triển đều dựa trên những điều kiện kinh tế, x• hội và bối cảnh lịch sử nhất định. Thời đoạn lịch sử mà chúng ta xem xét ở đây là giai đoạn đầu thế kỷ XV, những dịch chuyển lớn về kinh tế, x• hội tất nhiên, trước hết và chính yếu bắt nguồn từ những điều kiện cụ thể của những thế kỷ trước đó.

Mô hình nhà nước “tập quyền thân dân” được thiết lập từ triều Lý (1009-1225), kế thừa nhưng “biểu thị một bước phát triển cao hơn và ở một trình độ cũng cao hơn” dưới thời Trần (1225-1400), đ• làm tròn nhiệm vụ và chức năng của nó, đưa dân tộc ta vượt qua nhiều sóng gió, biến cố nguy nan của vận nước và thời đại.

Theo J. K. Whitmore, “Mỗi một triều về mặt lụgớc sẽ hiện ra là thớch hợp với bản thõn nú và với nhõn dõn liờn can đến nú”. Mô hình “tập quyền thân dân” từ định danh của nó đ• cho thấy cơ sở của nó là dựa trên quan hệ hoà đồng làng nước, chính quyền trung ương vừa là người cai trị vừa là người đại diện cho làng x•.

Điểm lại, Nhà Lý hình thành sau một cuộc chuyển giao quyền lực hy hữu. Trên nền tảng của “một thế kỷ hỗn loạn về chớnh trị và những yờu cầu nắm hoàn toàn trong nhà nước bị chết yểu”, những người đứng đầu triều Lý đ• xây dựng một mô hình nhà nước mới phỏng theo hình thức dân sự của nhà Tống. Tuy nhiên, bệ đỡ tư tưởng của nhà Lý và sau này là nhà Trần lại là Phật Giáo, trong khi Tống quốc lại ở vào thời đại thịnh trị của Tân Khổng giáo, tức Tống nho Chu Hy. Do vậy, tính chất dân sự của 2 mô hình này là khác nhau. Nhà Trần được tạo dựng từ 1225, và chỉ hơn 30 năm sau, nó phải đương đầu với một thế lực khủng khiếp mà vó ngựa của nó đ• lôi cuốn cả Đại lục á - Âu vào vòng xoáy của một cuộc chiến tranh xâm lược quy mô lớn nhất thời trung đại. Chiến thắng ấy là minh chứng hùng hồn nhất về sức sống của dân tộc Đại Việt. Sức mạnh ấy như Quốc công tiết chế Hưng Đạo vương đ• tổng kết: “… vua tôi đồng tâm, anh em hoà thuận, cả nước ra sức, nên bọn giặc mới chịu bị bắt…” .