Tình hình thế giới vào những nǎm 1939-1945, nổi bật là cuộc Chiến tranh thế giới tân thứ hai bùng nổ, chi phối đời sống kinh tế, chính trị, xã hội của các nước. Chiến tranh gây tổn thất, đau thương cho nhân dân, đồng thời đẩy nhanh quá trình "cách mạng hoá quần chúng". Đảng cách mạng của giai cấp vô sản nhân cơ hội đó tập hợp lực lượng, đẩy nhanh quá trình phát triển phong trào cách mạng tiến lên từng bước vững chắc.

Chính phủ phản động Pháp là một trong những bên gây ra chiến tranh. Sau khi tham chiến, chúng thi hành chính sách phátxít, giải tán Đảng cộng sản và các tổ chức dân chủ tiến bộ ở nước Pháp cũng như các thuộc địa của Pháp. Tại Đông Dương, chúng thi hành chính sách cai trị thời chiến trên tất cả các mặt đời sống xã hội, ra lệnh tổng động viên, bắt lính, bắt phu, tǎng cường áp bức, bót lột.

Nhận rõ những biến động to lớn của tình hình thế giới và trong nước, tiền đề của cách mạng thế giới và cách mạng Đông Dương, Đảng ta quyết định chuyển hướng chỉ đạo chiến lược: giương cao hơn nữa ngọn cờ giải phóng dân tộc, đặt nhiệm vụ chống đế quốc, giải phóng dân tộc cao hơn nhiệm vụ chống phong kiến, giành ruộng đất cho nông dân, coi nhiệm vụ trung tâm của cách mạng là chuẩn bị khởi nghĩa giành chính quyền về tay nhân dân.

Đảng ta hiểu rằng, thắng lợi của cách mạng không tự đến mà phải chủ động chuẩn bị giành lấy và giữ vững. Muốn vậy phải có lực lượng, có sức mạnh toàn dân đoàn kết.

Mặt trận Việt Nam độc lập đồng minh (gọi tắt là Việt Minh) ra đời chủ trương đoàn kết hết thảy các giới đồng bào yêu nước, không phân biệt giàu, nghèo, già trẻ, trai gái, không phân biệt tôn giáo và xu hướng chính trị nhằm đấu tranh giải phóng dân tộc.

Mặt trận Việt Minh ra đời đã thu hút ngày càng nhiều các tầng lớp nhân dân. Từ cuối nǎm 1941 đến đâu nǎm 1942, các hội Công nhân cứu quốc, Nông dân cứu quốc, Phụ nữ cứu quốc, Thanh niên cứu quốc, đội tự vệ cứu quốc đã được thành lập ở nhiều tỉnh miền Bắc, một số tỉnh miền Trung và các thành phố Hà Nội, Hải Phòng, Mặt trận Việt Minh thực sự đã đánh thức được tinh thần dân tộc xưa nay trong nhân dân.

Đặt vấn đề khởi nghĩa giành chính quyền là nhiệm vụ trung tâm, đòi hỏi Đảng ta phải xây dựng lực lượng về mọi mặt, vừa có lực lượng chính trị, vừa có lực lượng vũ trang.

Tiến hành xây dựng lực lượng vũ trang, đẩy hình thức đấu tranh vũ trang lên khi cần thiết, kết hợp xây dựng lực lượng chính trị với lực lượng vũ trang, chú ý xây dựng, bố trí lực lượng trên các địa bàn chiến lược, ở cả nông thôn và thành thị là nội dung mới về xây dựng lực lượng cách mạng của thời kỳ 1939-1945.

Quá trình xây dựng lực lượng cách mạng đồng thời là quá trình phát triển cao trào đánh Pháp đuổi Nhật. Mặt khác, qua đấu tranh, lực lượng không ngừng lớn mạnh.

Trong hai nǎm 1943-1944, thực hiện Nghị quyết của Ban thường vụ trung ương Đảng tháng 2-1943, hầu hết các đảng bộ địa phương vùng động bằng Bắc Bộ, sau những đợt chống khủng bố, đã đẩy mạnh việc xây dựng và củng cố các đoàn thể Việt Minh ở nông thôn và thành thị.

Ở Hà Nội, tổ chức Việt Minh được phát triển mạnh trong nhiều nhà máy, trường học. ở các tỉnh đồng bằng và ven biển miền Trung, nhiều tổ chức cơ sở của Đảng và Việt Minh đã đi vào quần chúng công nhân, nông dân, dân nghèo, đồng thời phát triển vào các tầng lớp tiểu tư sản, trí thức ở thành thị.

Ở Nam Bộ, cùng với sự phục hồi một số cơ sở công hội, tổ chức Việt Minh được xây dựng ở Sài Gòn, Gia Định, Tây Ninh và một số tỉnh khác. Hoạt động của các đội tuyên truyền xung phong và vũ trang ở nhiều thành phố, thị xã đã gây thanh thế cho Việt Minh, thúc đẩy việc phát triển các đoàn thể cứu quốc.

Ở vùng rừng núi và trung du Bắc Bộ, có những dấu hiệu của cao trào cách mạng. ở Cao Bằng, hệ thống Việt Minh được xây dựng khắp các cơ sở trong tỉnh. Đội tự vệ vũ trang và du kích được thành lập ở các xã, các huyện. Các lớp huấn luyện chính trị, quân sự mở ra liên tiếp. Phong trào chuẩn bị khởi nghĩa sục sôi trong toàn tỉnh. Không khí chuẩn bị khởi nghĩa dâng lên mạnh mẽ ở Lạng Sơn, Bắc Cạn, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Hà Giang, Phú Thọ, Bắc Ninh, Bắc Giang, Vĩnh Yên, Việt Trì.

Trong khi đó mâu thuẫn Nhật - Pháp ngày càng phát triển gay gắt. Đúng như dự đoán của Đảng, đêm 9-3-1945, Nhật đã nổ súng đánh Pháp cùng một lúc trên toàn cõi Đông Dương.

Ngay đêm 9-3-1945, giữa lúc Nhật nổ súng đánh Pháp, Hội nghị mở rộng của Ban thường vụ trung ương Đảng họp ở làng Đình Bảng (Từ Sơn, Bắc Ninh) do đồng chí Trường - Chinh chủ trì. Hội nghị quyết định phát động một cao trào kháng Nhật, cứu nước mạnh mẽ làm tiền đề cho cuộc tổng khởi nghĩa.

Giữa lúc ấy, nạn đói ở các tỉnh miền Bắc diễn ra rất nghiêm trọng. Chính sách vơ vét, bóc lột của phát xít Nhật và thực dân Pháp đã làm cho hơn hai triệu dân ta chết đói. Trước tình hình đó, Đảng nêu khẩu hiệu: "Phá kho thóc, giải quyết nạn đói" Chủ trương đó của Đảng đã đáp ứng nguyện vọng cấp bách nhất của quần chúng, đã dấy lên một cao tràn đấu tranh rộng lớn ở nông thôn Bắc Bộ.

Cao trào kháng Nhật cứu nước càng dâng lên mạnh mẽ khi được tin thắng lợi của Hồng quân Liên Xô và phátxít Nhật đầu hàng vô điều kiện