1. Lý do chọn đề tài

PHẦN MỞ ĐẦU

Nền giáo dục của nước ta hiện nay tuy đã đạt được những thành quả đáng kể nhưng vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu của sự nghiệp đổi mới. Chất lượng và hiệu quả giáo dục - đào tạo còn thấp, trình độ kiến thức, kỹ năng thực hành, phương pháp tư duy khoa học của đại đa số học sinh còn yếu. Nhiều học sinh ra trường, khả năng vận dụng kiến thức vào đời sống và sản xuất còn nhiều hạn chế.... .Một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng trên là do phương pháp giáo dục - đào tạo chậm đối mới. Phương pháp giảng dạy hiện nay chưa phát huy được tính tích cực chủ động sáng tạo của học sinh. Học sinh chưa có hứng thú say mê học tập. Trong giờ học học sinh chỉ thụ động tiếp thu tri thức mới , ít có cơ hội tham gia vào quá trình xây dựng kiến thức.

Vì vậy chúng ta cần đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy học, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện nếp tư duy sáng tạo của người học, bảo đảm điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên cứu của học sinh, đồng thời tăng cường sử dụng phương tiện dạy học. Để làm được điều đó thì một trong những biện pháp quan trọng là nghiên cứu và định hướng hoạt động nhận thức của học sinh trong giờ học. Trong lĩnh vực này đã có một số tác giả nghiên cứu, như:

Luận văn thạc sĩ của Trịnh Thị Hải Yến với đề tài:"Sử dụng phương pháp nhận thức (phương pháp mô hình) trong dạy học vật lí phổ thông nhằm phát triển tư duy học sinh". Luận văn thạc sỹ của Nguyễn Thị Thanh Hà thực hiện "Nghiên cứu sử dụng một số phương pháp dạy học nhằm tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh trong quá trình dạy học phần dụng cụ quang học, tán sắc và giao thoa ánh sáng ở trường THPT nhằm nghiên cứu đầy đủ sâu sắc sự phối hợp các phương pháp dạy học ở THPT. Luận văn thạc sĩ củaTrần Văn Nguyệt đi sâu nghiên cứu về các tình huống có vấn đề, các kiểu hướng dẫn học sinh tích cực, tự lực giải quyết vấn đề khi dạy học chương "Áp suất của chất lỏng và chất khí" v.v.

Tuy nhiên chương "Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể", phần kiến thức có nhiều ứng dụng quan trọng trong kĩ thuật và trong cuộc sống hàng ngày thì còn ít được nghiên cứu.

Từ những lí do trên chúng tôi chọn đề tài: Nghiên cứu xây dựng tình huống học tập và hướng dẫn học sinh giải quyết tình huống học tập khi dạy học một số kiến thức chương " Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể ".(Vật lý10 cơ bản)

2. Mục đích nghiên cứu

Vận dụng lý luận dạy học hiện đại và phương pháp dạy học vật lý để xây dựng hệ thống tình huống học tập và hướng dẫn học sinh giải quyết tình huống học tập trong tiến trình xây dựng một số kiến thức chương "Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể "(Vật lý 10 cơ bản) nhằm góp phần nâng cao chất lượng dạy học vật lý ở trường phổ thông.

3. Đối tượng nghiên cứu

Quá trình dạy - học của giáo viên và học sinh trong giờ học Vật lý.

4. Giả thuyết khoa học

Nếu biết khai thác vốn kiến thức và khả năng sẵn có của học sinh, biết vận dụng các quan điểm lý luận dạy học hiện đại và sử dụng linh hoạt các phương pháp dạy học vật lý thì có thể xây dựng được những tình huống học tập và giúp học sinh giải quyết tình huống học tập.

5. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Nghiên cứu lý luận dạy học hiện đại và các phương pháp dạy học vật lý.

- Nghiên cứu lý luận về việc xây dựng các tình huống học tập và hướng dẫn học sinh giải quyết tình huống học tập.

- Tìm hiểu thực tế dạy học phần kiến thức chương "Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể" ở trường trung học phổ thông, để nhận biết trình độ xuất phát, quan niệm của học sinh trước khi học phần kiến thức này, phát hiện những khó khăn, sai lầm phổ biến khi dạy học phần kiến thức đó.

- Đề xuất các biện pháp xây dựng tình huống học tập và hướng dẫn học sinh giải quyết tình huống học tập trong giờ học Vật lý.

- Thiết kế tiến trình dạy - học trên cơ sở xây dựng các tình huống học tập và hướng dẫn học sinh giải quyết tình huống học tập, khi dạy học một số kiến thức chương "Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể" (Vật lý lớp10 cơ bản).

- Thực nghiệm sư phạm.

6. Phương pháp nghiên cứu

- Nghiên cứu lý luận.

- Khảo sát thực tế.

- Thực nghiệm sư phạm.

7. Đóng góp của đề tài

1) Hệ thống hoá một số vấn đề cơ bản về lí luận dạy học hiện đại. Đề xuất các biện pháp xây dựng tình huống học tập và hướng dẫn học sinh giải quyết tình huống học tập trong giờ học, vận dụng vào việc dạy học kiến thức Vật lý 10 cơ bản.

2) Kết quả thiết kế các bài dạy như trên có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho giáo viên.

8. Cấu trúc của luận văn

Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương.

Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc xây dựng tình huống học tập và giải quyết tình huống học tập.

Chương 2: Nghiên cứu xây dựng tình huống học tập và hướng dẫn học sinh giải quyết tình huống học tập khi dạy học về chương "Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể".

Chương 3: Thực nghiệm sư phạm.

KẾT LUẬN

Đổi mới phương pháp dạy học, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện nếp tư duy sáng tạo, tăng cường sử dụng phương tiện dạy tạo điều kiện cho học sinh tham gia hoạt động nhận thức thông qua việc xây dựng tình huống học tập và hướng dẫn học sinh giải quyết tình huống học tập là vấn đề đang được nhiều giáo viên áp dụng trong dạy học.

1) Để thực hiện mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài, chúng tôi đã thực tập trung nghiên cứu quan điểm hiện đại về dạy học, phương pháp dạy học và việc tổ chức cho học sinh hoạt động nhận thức. Kết quả nghiên cứu cho thấy, dạy học là hoạt động cơ bản của việc giáo dục - đào tạo trong các nhà trường. Trong dạy học, thày giữ vai trò quan trọng, thày không phải chỉ là người truyền đạt kiến thức mà phải là người cố vấn, tổ chức, hướng dẫn học sinh trở thành chủ thể hoạt động. Thầy tạo ra quan hệ "thầy - trò; trò - trò", tổ chức cho học sinh hợp tác và học hỏi lẫn nhau trên cơ sở phát huy tính tích cực, tự lực chủ động tham gia hoạt động của tập thể của học sinh. Học sinh là chủ thể của quá trình học tập, chỉ thực sự đạt kết quả cao nếu học sinh là người có ý thức chủ động tích cực và sáng tạo. Trong dạy học, phương pháp dạy học được quy định bởi nội dung, mục tiêu và nhiệm vụ dạy học, mỗi phương pháp dạy học đều có những ưu và nhược điểm. Giáo viên cần lựa chọn và phối hợp linh hoạt các phương pháp dạy học để đạt hiệu quả giờ học cao nhất.

2) Chúng tôi cũng đi sâu nghiên cứu về việc xây dựng tình huống học tập và việc hướng dẫn học sinh giải quyết tình huống học tập trong giờ học vật lí, như những đặc trưng cơ bản của xây dựng tình huống học , các pha tiến hành nghiên cứu xây dựng tình huống học tập và giải quyết tình huống họctập tập cũng như hướng dẫn học sinh giải quyết tình huống học tập trong giờ học vật lí. Trong quá trình học sinh tham gia xây dựng tình huống học tập và giải quyết tình huống học tập học sinh tiếp thu tri thức và phát triển năng lực tư duy sáng tạo.

Việc xây dựng tình huống học tập và hướng dẫn học sinh giải quyết tình huống học tập có thể thức hiện phỏng theo tiến trình nghiên cứu khoa học. Tiến trình dạy học này gồm gồm việc phát hiện vấn đề, giải quyết vấn đề, đề xuất kết luận cần tìm (kiến thức mới), đồng thời triển khai xem xét khả năng chấp nhận của kết quả tìm được trên cơ sở vận dụng kiến thức mới vào những hoàn cảnh, điều kiện mới, xem xét phù hợp giữa lý thuyết và thực nghiệm.

Chúng tôi đã phân tích đặc điểm chương " Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể" và vận dụng lí luận này vào việc thiết kế 3 bài học của chương " Chất rắn và chất lỏng. Sự chuyển thể" .

3) TNSP đã được thực hiện đúng kế hoach, giáo viên thực nghiệm về cơ bản đã tiến hành giờ học đúng như giáo án của người nghiên cứu. TNSP cho thấy: Có thể xây dựng quá trình dạy học các kiến thức vật lý cụ thể thông qua việc tổ chức các tình huống học tập và định hướng hoạt động giải quyết tình huống học tập, qua đó làm cho học sinh trở thành chủ thể thực sự của hoạt động nhận thức tích cực, tự chủ, sáng tạo. Các giáo án thực nghiệm có tính khả thi và có hiệu quả nâng cao chất lượng học tập.

Kết quả nghiên cứu của đề tài có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho giáo viên phổ thông.

4) Tuy nhiên trong điều kiện thời gian còn hạn chế, đề tài mới nghiên cứu áp dụng trên một phạm vi hẹp (ba trường thực nghiệm) nên chất lượng và hiệu quả nghiên cứu chắc chắn chưa thể đáp ứng đầy đủ mọi yêu cầu của đềtài. Chúng tôi sẽ tiếp tục nghiên cứu sâu hơn để góp phần nhỏ bé của mình vào quá trình đổi mới phương pháp dạy học ở trường phổ thông.

5) Một số kiến nghị:

- Cần quan tâm đầu tư cho việc nghiên cứu, cải tiến phương pháp dạy học vật lý ở trường THPT. Đội ngũ giáo viên phải được bồi dưỡng thường xuyên về phương pháp dạy học mới và cả kiến thức chuyên để đáp ứng được nhiệm vụ trong tình hình mới.

- Cần tạo điều kiện về cơ sở vật chất, thiết bị thí nghiệm, phương tiện dạy học đáp ứng được yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học.