MS:LVNNH029

SỐ TRANG: 292

TRƯỜNG: ĐHSP TPHCM

CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC

NĂM: 2010

MỞ ĐẦU

1.1. Lý do chọn đề tài

Khi nói về màu trắng của da người, trắng hồng, trắng tươi... được xem là

những từ biểu thị thái độ đánh giá tích cực trong khi trắng hếu, trắng bệch,

trắng nhởn... biểu thị điều ngược lại. Bằng chứng là trắng hồng, trắng tươi...

không thể dùng để chê và trắng hếu, trắng bệch... không thể dùng để khen làn

da của một người nào đó. Như vậy, rõ ràng trong tiếng Việt tồn tại những sự

biểu đạt tốt nghĩa (ameliorative) và xấu nghĩa (pejorative).

Tốt nghĩa và xấu nghĩa được giới ngôn ngữ học quan tâm dưới nhiều

phương diện, có thể là dưới quan điểm ngôn ngữ học lịch đại hay ngôn ngữ

học đồng đại, cũng có thể là dưới cái nhìn ngữ âm học, từ vựng học, ngữ pháp

học, hay ngữ dụng học.

Trong tiếng Việt, nghiên cứu hiện tượng tốt nghĩa và xấu nghĩa hứa hẹn

nhiều điều thú vị, đặc biệt là trong sự thể hiện của các danh từ đơn vị (DTĐV)

và các vị từ trạng thái (VTTT) bởi vì theo đánh giá của chúng tôi, so với các

loại đơn vị từ vựng khác, hai loại đơn vị này có sự biểu hiện phức tạp hơn cả

về sắc thái ngữ nghĩa (STNN) theo từng loạt ngữ cảnh mà chúng xuất hiện.

Trong giới hạn của luận văn, chúng tôi sẽ đề cập đến tốt nghĩa và xấu

nghĩa ở hai loại đơn vị từ vựng đã nêu dưới quan điểm ngôn ngữ học đồng

đại, dưới góc độ ngữ nghĩa học từ vựng để có thể có một hình dung tương đối

khái quát về STNN của các đơn vị từ vựng này trong tiếng Việt.

1.2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Tốt nghĩa và xấu nghĩa là những khái niệm không xa lạ trong giới ngôn

ngữ học. Chúng thường được chú ý dưới dạng danh từ: sự biến đổi tốt nghĩa

(amelioration) và sự biến đổi xấu nghĩa (pejoration). 2

Nói đến sự biến đổi tốt nghĩa và sự biến đổi xấu nghĩa, trước hết là nói

đến những quá trình chuyển nghĩa mang tính chất lịch đại. Trong các công

trình nghiên cứu ngôn ngữ học lịch sử, các tác giả thường đề cập đến hai quá

trình này khi bàn về sự biến đổi ngữ nghĩa (semantic change). Hầu như không

một công trình nào bàn về ngôn ngữ học lịch sử lại không bàn về quá trình

chuyển nghĩa, và nếu đã bàn về quá trình này thì nhất định sẽ không bỏ qua

quá trình biến đổi tốt nghĩa và biến đổi xấu nghĩa dưới hai dạng thức: mở

rộng và thu hẹp nghĩa. Chúng ta có thể nhận ra điều này qua các công trình

nghiên cứu theo quan điểm lịch đại: Introduction to Historical Linguistics

(1972) của Anthony Arlotto, Historical Linguistics (1979) của Theodora

Bynon, Historical Linguistics: An Introduction (1992) của Winfred Lehmann,

Understanding Language Change (1994) của April M. S. McMahon, An

Introduction to Historical Linguistics (1997) của Terry Crowley, Language

History - An Introduction (2000) của Andrew L. Sihler, An Approach to

Semantic Change (2003) của Brian D. Joseph and Richard D. Janda…

Về sự biến đổi xấu nghĩa, April M.S. McMahon đã lấy một ví dụ tiếng

Pháp maitresse (bà chủ nhà), từng có nghĩa là “cô dâu”. Tương tự, sely

(thiêng liêng) đã biến đổi nghĩa thành “ngớ ngẩn”, và từ tiếng Pháp crétin đã

chuyển nghĩa từ “sùng đạo Cơ Đốc” thành “ngu ngốc”. Tác giả cũng đã lấy từ

tiếng Anh cổ cniht làm ví dụ cho sự biến đổi tốt nghĩa. Nghĩa gốc của nó là

“người hầu”, nhưng tiếng Anh hiện đại có nghĩa là “hiệp sĩ”.

Tốt nghĩa và xấu nghĩa mang tính phổ quát cho mọi ngôn ngữ chứ không

giới hạn ở một ngôn ngữ nào. Có lẽ vì vậy mà vấn đề này được nghiên cứu

trong một phạm vi rộng ở nhiều ngôn ngữ: tiếng Anh, tiếng Tây Ban Nha,

tiếng Nga, tiếng Italia... Trong công trình A History of the Spanish Language

(2002), Ralph Penny có bàn về những hậu tố xấu nghĩa trong tiếng Tây Ban

Nha kèm theo những ví dụ rất thú vị. Chẳng hạn hậu tố -aco trong những từ 3

libraco (cuốn sách cũ mục nát), pajarraco (con chim xấu xí)… hay hậu tố -

ajo trong từ cintajo (dải ruy băng loè loẹt), trapajo (giẻ rách)… John J.

Kinder và Vincenzo M. Savini trong Using Italian: A Guide to Contemporary

Usage cũng đã đề cập đến những hậu tố xấu nghĩa tiếng Italia. Chẳng hạn như

hậu tố -accio (hay -azzo) trong những từ libraccio (cuốn sách dở tệ),

ragazzaccio (cậu bé thô lỗ), coltellaccio (con dao lớn nguy hiểm)…

Nhìn chung, khi bàn về tốt nghĩa và xấu nghĩa, các tác giả chủ yếu xem

xét chúng như một phần của quá trình chuyển nghĩa dưới quan điểm của ngôn

ngữ học lịch đại.

Trong tiếng Việt, hầu như chưa có công trình nào tập trung bàn về vấn

đề này. Đáng kể nhất là các công trình của Nguyễn Ngọc Trâm , Chu

Bích Thu và Nguyễn Thị Bảo .

Khi đi sâu tìm hiểu bản chất ngữ nghĩa của nhóm từ biểu thị tâm lí - tình

cảm trong tiếng Việt, Nguyễn Ngọc Trâm đã đề cập đến tính chất tích

cực/tiêu cực của chúng. Luận án mô tả cấu trúc ngữ nghĩa điển hình của 19

nhóm vị từ tâm lí - tình cảm cơ bản của tiếng Việt (vui - buồn, tự hào - xấu

hổ, thoả mãn, chán, giận, tiếc, thương, thích…). Chẳng hạn, nhóm vị từ vui -

buồn được tác giả mô tả như sau:

 Trạng thái tâm lí - tình cảm tích cực/tiêu cực

 Cho rằng sự việc xảy ra phù hợp/không phù hợp với yêu cầu,

nguyện vọng của mình.

Có thể nói, công trình của Nguyễn Ngọc Trâm khai thác một cách hiệu

quả bản chất ngữ nghĩa - ngữ pháp của nhóm vị từ tâm lí - tình cảm tiếng

Việt, trong đó có chú ý đến thành phần đánh giá, một trong những thành phần

ngữ nghĩa quan trọng của loại đơn vị này.

Cũng như Nguyễn Ngọc Trâm, Chu Bích Thu đặc biệt chú ý khai thác

thành phần đánh giá khi nghiên cứu ngữ nghĩa của tính từ tiếng Việt hiện đại. 4

Tác giả chỉ ra hai bộ phận trong cấu trúc ngữ nghĩa của tính từ tiếng Việt: bộ

phận miêu tả và bộ phận đánh giá.

Theo Chu Bích Thu, nghĩa của các tính từ kiểu như đẹp, xấu, hay, dở…

có thể được phân tích:

Đẹp:

- Có hình thức

- Gây cảm giác dễ chịu

- Phù hợp với ý thích

Hay:

- Có âm thanh, kỹ thuật…

- Gây cảm giác dễ chịu

- Phù hợp với ý thích

Và cấu trúc nghĩa của chúng có thể khái quát thành ba thành tố:

1. Có thuộc tính nào đó tác động vào giác quan

2. Gây cảm giác nào đó

3. Đánh giá tác động do cảm giác gây nên

Trong ba thành tố ngữ nghĩa trên, thành tố (1) biểu thị phạm trù thuộc

tính của bản thân sự vật (hoàn toàn mang tính chất khách quan); thành tố (2)

biểu thị phản ứng của con người trước tác động của thuộc tính sự vật (vừa

mang tính khách quan, vừa mang tính chủ quan) và thành tố (3) biểu thị thái

độ của con người đối với thuộc tính của sự vật qua sự tác động của thuộc tính

ấy vào giác quan của mình (hoàn toàn mang tính chất chủ quan).

Chu Bích Thu áp dụng quan điểm này một cách nhất quán khi miêu tả

đặc trưng ngữ nghĩa của các tính từ tiếng Việt tiêu biểu trong luận án của

mình.

Khi bàn về ngữ nghĩa của từ ngữ chỉ động vật trong thành ngữ tiếng Việt

(đối chiếu với tiếng Anh), Nguyễn Thị Bảo cũng đã xét đến tiêu chí tích cực, 5

tiêu cực, trung hoà về ngữ nghĩa và đưa ra những phân tích khá thú vị. Theo

tác giả, đa số từ ngữ chỉ động vật trong thành ngữ tiếng Việt và tiếng Anh đều

thiên về nghĩa tiêu cực, chẳng hạn như “bò”, “cáo”, “lợn”, “chó”, “vịt”,

“chuột”, “ếch”, “mèo”, “ốc”, “rắn”, “ruồi”… Số lượng từ ngữ thiên về nghĩa

tích cực rất ít: “ngựa”, “phượng”, “rồng”… Nghĩa tích cực, tiêu cực hay trung

hoà của các đơn vị này do văn hoá của mỗi dân tộc quy định.

Nhìn chung, mặc dù đã chú ý đến hiện tượng tốt nghĩa và xấu nghĩa

trong tiếng Việt như một thành phần quan trọng trong ngữ nghĩa của từ nhưng

các tác giả chỉ gói gọn vấn đề trong một phạm vi hẹp, chẳng hạn như trong

một nhóm từ mà thôi.

1.3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

1.3.1. Đối tượng nghiên cứu

Do khuôn khổ của một luận văn thạc sĩ, chúng tôi tạm chưa khảo sát

hiện tượng tốt nghĩa và xấu nghĩa trong tiếng Việt ở góc độ ngữ dụng học mà

chỉ xem xét ở góc độ ngữ nghĩa học từ vựng, trên quan điểm ngôn ngữ học

đồng đại, trong đó chú ý đến sự kết hợp của từ trong ngữ cảnh.

1.3.2. Phạm vi nghiên cứu

Luận văn nghiên cứu STNN trong hai bộ phận từ loại cơ bản của tiếng

Việt: DTĐV và VTTT.

1.4. Phƣơng pháp nghiên cứu

Trong luận văn của mình, người viết sử dụng các phương pháp nghiên

cứu sau:

1.4.1. Phương pháp phân tích phân bố

Đây là phương pháp vô cùng quan trọng trong việc xác định STNN của

các đơn vị từ vựng tiếng Việt. Thông qua các kết hợp của từ trong các loạt 6

ngữ cảnh khác nhau, chúng ta có thể nhận ra STNN chứa đựng trong từ cũng

như những biến đổi ngữ nghĩa (nếu có) qua các loạt ngữ cảnh nhất định.

1.4.2. Phương pháp thống kê ngôn ngữ

Luận văn sử dụng phương pháp này để thống kê số lượng các tiểu loại

DTĐV và VTTT dựa trên STNN tốt, xấu, trung hoà cũng như khả năng kết

hợp của chúng. Bên cạnh đó, việc khảo sát mối quan hệ giữa vỏ ngữ âm và

STNN của các yếu tố chỉ mức độ cao theo sau VTTT cũng cần đến phương

pháp này.

1.4.3. Phương pháp miêu tả ngôn ngữ

Để thực hiện có hiệu quả đề tài này, vấn đề miêu tả ngữ nghĩa các đơn

vị, đặc biệt là các đơn vị có biểu hiện phức tạp về STNN là việc làm vô cùng

cần thiết. Vì vậy, phương pháp miêu tả ngôn ngữ cũng được chúng tôi lưu ý ở

đây.

1.4.4. Phương pháp so sánh đối chiếu

Ở một vài luận điểm, luận văn có sử dụng phương pháp so sánh đối

chiếu để thấy sự tương đồng và khác biệt giữa tốt nghĩa và xấu nghĩa trong

tiếng Việt và trong các ngôn ngữ khác.

1.5. Tƣ liệu nghiên cứu

Vì luận văn cần đến một số lượng ngữ cảnh đủ lớn để đảm bảo tính

chính xác cho việc xác lập các mức độ STNN của từng đơn vị từ vựng nên

việc thu thập tư liệu từ nhiều nguồn là vô cùng cần thiết.

 Nguồn tư liệu chủ yếu là các loại từ điển (từ điển tiếng Việt, từ điển đồng

nghĩa tiếng Việt, từ điển từ láy, từ điển từ đồng nghĩa…), trong đó Từ điển

tiếng Việt (2002) do tác giả Hoàng Phê chủ biên được xem là nguồn tư liệu

chính. 7

 Các văn bản thuộc các phong cách ngôn ngữ khác nhau cũng được xem là

nguồn tư liệu quan trọng của luận văn.

1.6. Đóng góp của luận văn

1.6.1. Về mặt lý luận

Từ những tiền đề lý thuyết về ngữ cảnh, chúng tôi khái quát một phương

pháp phân tích STNN dựa trên ngữ cảnh nhằm xác lập STNN của các đơn vị

từ vựng tiếng Việt. Theo đó, phân loại và miêu tả STNN của hai bộ phận

DTĐV và VTTT tiếng Việt dựa theo phương pháp này là đóng góp chủ yếu

của luận văn.

1.6.2. Về mặt thực tiễn

Luận văn nghiên cứu hiện tượng tốt nghĩa và xấu nghĩa trong hai loại

đơn vị từ vựng tiếng Việt (DTĐV và VTTT) trên phương diện đồng đại, dưới

góc độ ngữ nghĩa học từ vựng, từ đó hình thành cái nhìn bao quát về STNN

của các đơn vị từ vựng này, giúp người bản ngữ hiểu rõ hơn ngôn ngữ mẹ đẻ

của mình đồng thời góp phần giúp học viên nước ngoài có thể dễ dàng hơn

khi sử dụng các đơn vị từ vựng vốn được xem là tinh tế và khó phân biệt

trong quá trình học tiếng Việt.

1.7. Bố cục của luận văn

Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, luận văn được chia làm ba chương.

Chƣơng một đề cập đến những vấn đề lý thuyết cơ bản như các thành phần

nghĩa, các phương pháp phân tích ngữ nghĩa, STNN của các đơn vị từ vựng,

từ đó đúc kết nên phương pháp nhận diện STNN trong các đơn vị từ vựng

tiếng Việt của luận văn. Dựa trên phương pháp nhận diện này, chƣơng hai

xác lập và miêu tả STNN của hai tiểu loại DTĐV tiếng Việt (DTĐVKCL và

DTĐVCL). Tương tự, chƣơng ba phân loại các VTTT tiếng Việt dựa trên

STNN của chúng kèm theo những miêu tả cụ thể. Bên cạnh đó, chương này 8

còn đề cập đến các vấn đề: 1. STNN của những từ láy xuất phát từ VTTT và

vai trò của các yếu tố cộng thêm vào VTTT trong những kết hợp này. 2. Mối

quan hệ giữa ngữ âm và STNN của những từ chỉ mức độ cao theo sau các

VTTT. 3. STNN của những kết hợp giữa một VTTT và một vị từ chỉ hướng

biểu thị một quá trình.

Ngoài 121 trang chính văn, luận văn dành 166 trang cho 4 phụ lục.