Lý thuyết trò chơi và ứng dụng trong kinh doanh

Lời giới thiệu

“Game theory is hot,” The Wall Stress Journal nhận định vào năm 1994, khi

giải Nobel kinh tế được tặng cho 3 học giả hàng đầu thuộc lĩnh vực này. Vào

thời điểm đó, ứng dụng của lý thuyết trò chơi trong thực tế ở Mỹ đạt tới quy

mô lớn chưa từng thấy. Hàng tỷ dollars giá trị bán công nghệ truyền sóng

(spectrum lisences) của chính phủ Mỹ được thực hiện, nhờ vào những

phương thức đấu thầu, được thiết kế bởi các lý thuyết gia về trò chơi. Ngay

lập tức, mọi phương tiện thông tin đại chúng ở Mỹ và Châu Âu đưa tin về sự

kiện này. Tờ New York Time gọi đó là “cuộc đấu thầu lớn nhất trong lịch

sử”. Tạp chí Economist nhấn mạnh thêm, “đối với các doanh nghiệp muốn

chạm tay vào dải băng sóng (airwaves), cách đặt cược tốt nhất là đi tìm và

thuê cho mình một chuyên gia giỏi về lý thuyết trò chơi.”

Ngày nay, lý thuyết trò chơi được ứng dụng rộng khắp, từ việc lập chiến

lược đàm phán, cho đến chiến lược cạnh tranh, quảng cáo, sàng lọc khách

hàng; và thiết lập các thể chế thúc đẩy sự phối hợp sức mạnh thị trường giữa

các doanh nghiệp. Những nghiên cứu vận dụng lý thuyết trò chơi trong các

lĩnh vực này đã đưa lại giải Nobel cho 3 nhà kinh tế học hàng đầu là Akelof

về phân tích sự hoạt động của thị trường hàng kém chất lượng (lemons

market); Spence về việc đánh tín hiệu chất lượng hàng hóa cho người tiêu

dùng (signaling); và Stiglitz, học giả rất quen thuộc với người Việt nam, về

vấn đề sàng lọc đối tác (screening).

Gần đây nhất, một lần nữa, hai học giả Mỹ, Robert Aumamn và Thomas

Schelling, lại đọat giải Nobel kinh tế 2005 về nghiên cứu của họ trong lý

thuyết trò chơi và những ứng dụng của nó. Nghiên cứu của các ông tập

trung vào việc lý giải sự hình thành các thể chế kinh tế và xã hội nhằm phối

hợp hành vi của các bên trong những tương tác có tính chiến lược. Tức là

những tình huống mà mỗi bên đều tìm cách “gây ảnh hưởng, dự đóan, và

thích ứng với những chiến lược hay cách thức ứng xử mà các đối tác khác đã

làm, hoặc dự định làm.”

Một tương tác tiêu biểu là đàm phán về giá cả giữa người mua và người

bán. Mỗi bên đều tìm cách đoán xem bên kia sẽ chấp nhận đề đạt gì từ phía

mình. Khi những dự đoán của họ trùng hợp nhau thì thỏa thuận được thực

hiện. Theo thuật ngữ của lý thuyết trò chơi, họ đạt đến trạng thái cân bằng -

mỗi bên đã hành động phù hợp nhất với dự đoán của mình về điều mà bên

kia mong đợi và những dự đoán đó là đúng.

Vấn đề đặt ra trong nghiên cứu của họ là điều gì khiến cho dự đoán của các

bên về hành vi của bên kia trùng hợp nhau. Nói khác đi, trong rất nhiều

những khả năng có thể xảy ra, tại sao một kết cục cụ thể lại được cả hai bên

đàm phán cùng lựa chọn. Thomas Schelling làm cho câu hỏi ấy trở nên nổi

tiếng trong cuốn sách Strategy of Conflict. Để hiểu lý thuyết của ông, chúng

ta bắt đầu bằng những ví dụ đơn giản. Chẳng hạn, bạn nên đi bên lề đường

nào? Câu trả lời xem ra có vẻ dễ dàng. Vì mọi người đều đi bên phải, nên tôi

cũng sẽ làm như vậy. Cũng hệt như thế, đi lề đường bên trái là đúng, nếu

như bạn đang ở Anh, Úc, hoặc Nhật Bản. Như vậy, cuộc chơi có hai trạng

thái cân bằng. Và chẳng ai nói cho chúng ta biết tại sao việc đi lề bên phải

lại được chọn so với bên trái hoặc ngược lại. Khi mà cuộc chơi có nhiều

trạng thái cân bằng như vậy, những người tham dự cuộc chơi phải có cùng

chung một cách hiểu là cân bằng nào sẽ được lựa chọn. Trong ví dụ vừa nêu,

luật đi đường tại mỗi quốc gia hướng đích cho chúng ta. Nhưng khi một đám

bạn rủ nhau đi uống cà phê, chưa ai kịp nói cho ai sẽ dừng lại ở quán nào.

Một trong số họ bị kẹt xe ở dọc đường và bị bỏ lại phía sau. Mobile phone

thì vừa bị hết pin. Nơi nào anh ta nên đến để gặp lại bạn bè? Dĩ nhiên là

chẳng có câu trả lời nào phù hợp hơn ngoài việc chọn cái địa điểm mà cả

nhóm hay giao lưu nhất. Ở đây, thông lệ của nhóm giúp anh ta lời giải đáp.

Chủ đề chung ở đây là thể chế, luật lệ nhà nước hoặc thông lệ xã hội, đóng

vai trò cơ bản trong việc phối hợp kỳ vọng và định hướng hành vi của các

tác nhân trong một nhóm, một tổ chức, hay một quốc gia. Bây giờ hãy xem

thử thể chế, pháp định hoặc thông lệ, tác động thế nào đến đàm phán giá

giữa bên mua và bên bán.

Ai cũng biết rằng, bên nào có quyền lực đàm phán lớn hơn, thì có thể đòi

hỏi lợi ích cao hơn từ thương mại. Ví dụ, Oracle là một thương hiệu lớn

trong dịch vụ bảo hành máy tính. Vì vậy, nó có thể đòi giá cao hơn đối thủ

cạnh tranh mà không sợ mất tất cả khách hàng trung thành. Dẫu sao đi nữa,

trong các cuộc đàm phán như vậy, thường có vô số những thỏa thuận giá mà

nó có thể đem lại lợi ích cho cả bên mua và bán. Như đã nêu, thỏa thuận đạt

được khi kỳ vọng của các bên về điều mà bên kia chấp thuận là trùng hợp

nhau. Dĩ nhiên, chẳng ai có thể nói trước được kết cục nào sẽ được lựa chọn.

Tuy nhiên, bối cảnh của cuộc đàm phán đôi khi lại cho phép làm sáng rõ

một kết cục cụ thể, nhờ đó, kỳ vọng của các bên được trùng hợp nhau.

Thomas Schelling gọi đó là điểm tụ (focal point). Nó được soi sáng bởi tiền

lệ (“chúng tôi làm như vậy vì nó thường xuyên được làm theo cách đấy”);

hoặc bởi vì sự công bằng hay tính đối xứng (chia lợi ích thương mại theo tỷ

lệ 50:50); hoặc thông qua người môi giới sốt sắng.

Như đã nêu, tiền lệ thường làm nổi bật lên điểm tụ, mà nhờ đó, kỳ vọng của

các bên trùng hợp nhau.Tiền lệ hướng đích kỳ vọng; đến lượt nó, kỳ vọng

định hướng hành động, để rồi lại trở thành tiền lệ, và cứ tiếp tục. Thomas

Schelling gọi đó là quá trình lập nên những hình mẫu hay tập tục (pattern).

Động thái xã hội khiến cho quan hệ xã hội thường bị giao động (tipping)

giữa các mẫu hình khác nhau, trước khi một thông tục nổi lên như một thể

chế phối hợp kỳ vọng và cưỡng chế hành vi. Sau này, Peyton Young phát

triển quan sát đó lên thành một khái niệm cơ bản của trò chơi tiến triển

(evolutionary game). Theo đó, trạng thái cân bằng, hay thể chế hướng đích

kỳ vọng của các cá nhân, được xác định dần qua những thử nghiệm phối hợp

của hàng trăm hay hàng triệu người, tương tác nhau trong các bối cảnh

tương tự.

Để minh họa, hãy xét ví dụ sau. Giả sử từng cặp cá nhân gặp và làm việc

với nhau để sản xuất ra sản phẩm hay dịch vụ. Họ có thể chăm chỉ hoặc lười

biếng. Lợi ích sẽ lớn nhất nếu cả hai cùng chăm. Vì vậy, nếu mỗi bên nghĩ

rằng đối tác của mình sẽ làm việc chăm chỉ, thì họ cũng sẽ chăm chỉ. Dĩ

nhiên, nếu rất nhiều người xung quanh họ làm việc cật lực, thì kỳ vọng của

mỗi bên vào ý thức làm việc tốt của bên kia sẽ tăng lên. Khi có hơn 70 %

các trường hợp quan sát được là chăm chỉ, thì từng cá nhân thấy tự mình

phải tuân theo chuẩn mực đó. Do đó, chuẩn mực làm việc chung cho tất cả

là chăm. Ngược lại, nếu từng người thấy hơn 30 % trường hợp người mình

gặp là lười biếng, thì họ cũng sẽ chẳng bõ công để làm cho người khác

hưởng làm gì. Xã hội thu nhỏ của họ, do vậy, có xu hướng bị đẩy dần

(tipping) sang trạng thái ai cũng lười. Trong động thái ấy, nếu ai cũng được

để tự do a dua theo người xung quanh, thì xã hội có xu hướng sẽ chấp nhận

lười biếng như một thông lệ chung.

Vấn đề là cho dù xuất phát điểm tất cả đều rất chăm chỉ. Nhưng sẽ luôn có

một số người, do bệnh tật, mệt mỏi, trở nên chểnh mảng. Nếu ai đó ngẫu

nhiên tiếp xúc với họ quá nhiều, anh ta có thể tin là đa số mọi người đều

lười. Do vậy, anh ta cũng lười. Nhưng hành vi của anh ta bị người khác lưu

tâm, làm thúc đẩy hơn nữa cái ý tưởng là ai cũng lười. Lười biếng lan rộng

như một thứ dịch. Dĩ nhiên là xã hội thu nhỏ đó cũng có thể chuyển dịch

theo hướng ngược lại. Tuy nhiên, điều đó là khó hơn nhiều, vì phải có đến

70 % trường hợp chăm để “hích” (tipping) xã hội của họ từ thông lệ lười

sang chăm. Trong khi đó, chỉ cần có 30 % người lười để đẩy xã hội rơi trở

lại thông lệ lười.

Trong các tổ chức và doanh nghiệp, rất nhiều chính sách đưa ra để ngăn

chặn sự a dua, lây lan của tính lười biếng. Ở Nhật Bản, việc nhóm lao động

kiểm tra lẫn nhau (peer monitoring), cho phép cô lập và trừng phạt những kẻ

cố tình lười nhác. Tiền lương ở hầu hết các quốc gia phát triển dựa trên tính

hiệu quả (efficiency wage). Tiền lương được trả cao cho những nỗ lực đem

lại thành quả cao; và rủi ro không gia hạn hợp đồng lao động được dùng như

một thứ răn đe chống lại sự lười biếng, vô trách nhiệm. Các chính sách phúc

lợi như phụ nữ nghỉ đẻ vẫn được huởng lương; thể thao giả trí cho tập thể

người làm sau những ngày làm việc căng thẳng, vân vân, giúp làm giảm rủi

ro sức khỏe gây nên chểnh mảng. Như đã thấy, xã hội có vô vàn những

phương thức để tránh cho nó bị đẩy vào trạng thái lãng công. Cũng như vậy,

xã hội có thể kiểm soát được các vấn đề khác như quan liêu, tham nhũng,

nếu như tìm cách hiểu rõ cơ chế lan truyền (tipping) của chúng. Việc hiểu

động thái lây lan của các vấn đề xã hội là chìa khoá duy nhất để ngăn chặn

và kiềm chế những tệ nạn đó