PHẦN MỞ ĐẦU

I. Lí do chọn đề tài

Để đáp ứng yêu cầu phát triển nguồn nhân lực phục vụ sự nghiệp công nghiêp hóa, hiện đại hóa đất nước, tiếp cận trình độ giáo dục phổ thông các nước trong khu vực và trên thế giới, từ nhiều năm nay, nước ta đã đề cập đến việc đổi mới nội dung và phương pháp dạy học ở tất cả các cấp học, bậc học. Các phương pháp day học truyền thống – lấy giáo viên làm trung tâm đang dần được thay thế bằng các phương pháp dạy học theo hướng tích cực – lấy học sinh làm trung tâm. Điều này đòi hỏi phải có sự thay đổi về phương pháp trong công tác giảng dạy của người giáo viên, trong đó phương pháp trực quan và phương pháp thực hành là các phương pháp dạy học tích cực đang được nhiều giáo viên quan tâm áp dụng. Bởi vì:

- Trước đây, các nhà phương pháp dạy học địa lí và các nhà địa lí học nổi tiếng của Liên Xô như: N.Nbaranxiki, A.C Barcov, V.P Buđanov...và nhiều người khác cho rằng: muốn dạy học địa lí có kết quả tốt thì tính trực quan trong dạy học là điều rất cần thiết.

- Gần đây, các nhà phương pháp nổi tiếng của các nước khác như: I.I.Alecne, I.D.Dvere...và các nhà phương pháp của Việt Nam nói chung, cũng như các nhà phương pháp dạy học địa lí nói riêng, khi nghiên cứu về phương pháp dạy học tích cực cũng cho rằng, phương pháp trực quan tích cực hơn phương pháp dùng lời, phương pháp thực hành tích cực hơn phương pháp trực quan trong dạy học địa lí. Như vậy phương pháp trực quan, phương pháp thực hành trên kênh hình được các nhà phương pháp đánh giá rất cao trong giảng dạy địa lí, vì nó có ý nghĩa rất lớn trong việc tiếp thu kiến thức của học sinh.

Ngoài kiến thức địa lí được tàng trữ ở kênh chữ dưới dạng các khái niệm, thì các kiến thức địa lí còn được tàng trữ trong kênh hình rất đa dạng,chúng có tính trực quan cao và tính diễn giải logic các hiện tượng trong dạy học địa lí.

Trong chương trình sách giáo khoa địa lí lớp 10, hệ thống kiến thức địa lí tàng trữ ở kênh hình bao gồm:

+ Các loại hình bản đồ: Qủa Địa Cầu, bản đồ treo tường, bản đồ trong sách giáo khoa, bản đồ trong át lát, bản đồ câm

+ Các loại tranh ảnh, hình vẽ và bảng biểu

+ Các loại phim ảnh, video clip, phim hình chiếu...

Khi lên lớp, giáo viên cần phải hướng dẫn học sinh khai thác hết kiến thức ở kênh chữ và kênh hình. Do đó, học sinh cần phải hiểu rõ và nắm chắc kiến thức mà giáo viên đã hướng dẫn ở trên lớp. Sự phối hợp biểu hiện kiến thức trên kênh chữ của các nhà biên soạn sách giáo khoa và sự khai thác triệt để kiến thức ở kênh chữ và kênh hình của giáo viên và học sinh đã tạo điều kiện cho hoạt động nhận thức kiến thức địa lí trực quan sinh động hơn, giúp cho việc tiếp thu kiến thức địa lí dễ dàng hơn và lưu giữ kiến thức trong kí ức bền chặt hơn, chắc chắn hơn.

Thực tiễn việc dạy học địa lí tại các trường trung học phổ thông hiện nay cho thấy: việc khai thác kênh hình trong sách giáo khoa mới chỉ dừng lại ở mức độ đơn thuần là minh họa cho bài giảng mà chưa hướng dẩn cho học sinh khai thác hết nguồn tri thức phong phú và bổ ích này. Vì vậy, học sinh tiếp thu bài giảng một cách máy móc, hời hợt, khả năng vận dụng kiến thức vào thực tế còn hạn chế. Vì vậy tác giả lựa chọn đề tài “Phương pháp sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 10 THPT Tỉnh Thái Nguyên theo hướng tích cực”.

II. Mục đích nghiên cứu

- Xác định cơ sở lí luận của việc sử dụng kênh hình trong dạy học địa lí lớp 10 theo hướng tích cực hóa hoạt động của học sinh.

- Nêu những nguyên tắc sử dụng kênh hình trong dạy học đia lí.

- Xây dựng quy trình sử dụng bản đồ, tranh ảnh, biểu đồ, hình vẽ và bảng biểu trong việc hình thành kiến thức địa lí cho học sinh lớp 10, THPT tỉnh Thái Nguyên.

III. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Tham khảo các tài liệu khoa học đã công bố ở trong và ngoài nước để xây dựng cơ sở lí luận cho đề tài

- Điều tra và khảo sát, trao đổi và thảo luận với giáo viên và các chuyên viên địa lí của sở giáo dục về tình hình sử dụng kênh hình Địa lí 10

- Xây dựng quy trình sử dụng kênh hình trong việc giảng dạy Địa lí 10

- Thực nghiệm sư phạm để khẳng định tính đúng đắn và tính khả thi củađề tài

- Viết báo cáo tổng kết dưới dạng luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục

IV. Lịch sử nghiên cứu đề tài

Để đáp ứng yêu cầu đặt ra đối với sự phát triển của đất nước, góp phầnđổi mới, nâng cao chất lượng và hiệu quả giáo dục, nhiều nhà khoa học giáo dục trong và ngoài nước đã nghiên cứu việc khai thác kênh hình trong sách giáo khoa địa lí theo hướng tích cực:

- PGS.TS Nguyễn Trọng Phúc, Phương tiện, thiết bị kĩ thuật trong dạy học địa lí, NXB Đại học quốc gia Hà Nội, năm 2000

- PGS.TS Nguyễn Trọng Phúc, Phương pháp sử dụng các phương tiện dạy học địa lí ở trường phổ thông, NXB Giáo Dục, năm 1998.

- Tiến sĩ Hoàng Việt Anh, Vận dụng phương pháp Graph vào giảng dạy địa lí lớp 6 và lớp 8, Luận án tiến sĩ khoa học giáo dục, năm 1993.

- PGS-TS Nguyễn Trọng Phúc, Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong dạy học địa lí kinh tế- xã hội, NXB Đại học Quốc Gia Hà Nội, năm 1997.

- Ths. Nguyễn Hữu Huấn, Phương pháp khai thác kênh hình trong dạy học địa lí ở lớp 7 trung học cơ sở, Luận văn Thạc sĩ khoa học giáo dục, 2005.

- Ths. Nguyễn Thị Dung, Phương pháp khai thác kênh hình trong dạy học địa lí lớp 11 THPT theo hướng tích cực, Luận văn thạc sĩ Khoa học giáo dục, 2005.

- Ths. Hà Phúc Thuận, Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong môn Địa lia 10 THPT tại tỉnh Yên Bái, Luận văn thạc sĩ Khoa học giáo dục, 2009.

- PGS-TS Lâm Quang Dốc, Nguyễn Quang Vinh, Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa địa lí 10, NXB Giáo Dục, năm 2007.

- PGS-TS Lâm Quang Dốc, Nguyễn Đình Tám, Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa địa lí 11, NXB Giáo Dục, năm 2010.

- PGS-TS Lâm Quang Dốc, Nguyễn Quốc Lập, Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa địa lí 12, NXB Giáo Dục, năm 2010.

- Sử dụng kênh hình để tổ chức các hoạt động nhận thức cho học sinh trong dạy học Địa lí lớp 9 theo hướng tích cực, luận án Tiến sĩ khoa học giáo dục, 2010.

Nghiên cứu các đề tài của các nhà khoa học giáo dục, chúng ta nhận thấy rằng việc hướng dẫn học sinh khai thác kênh hình trong sách giáo khoa địa lí đã tạo điều kiện cho hoạt động nhận thức kiến thức địa lí trực quan, sinh động hơn, việc tiếp thu kiến thức địa lí dễ dàng và khắc sâu kiến thức trong trí nhớ học sinh hơn, giúp học sinh say mê, hứng thú trong việc học tập môn địa lí.

Các công trình nghiên cứu trên đây đã giúp cho tôi về cơ sở lí luận, những định hướng, những tư liệu quý giá, những gợi ý để xây dựng và thực hiện đề tài trên cơ sở kế thừa và phát triển kiến thức của những người đi trước.

V. Phạm vi nghiên cứu của đề tài

Trong khuôn khổ luận văn thạc sĩ, do thời gian và kinh phí hạn hẹp, tác giả giới hạn phạm vi nghiên cứu phương pháp sử dụng kênh hình trong việc giảng dạy Địa lí 10 cơ bản nói chung và thực nghiệm ở một số trường THPT tỉnh Thái Nguyên.

VI. Các phương pháp nghiên cứu

- Phương pháp tiếp cận hệ thống, bao gồm việc nghiên cứu hệ thống

và phương pháp phân tích hệ thống.

- Phương pháp thực địa, bao gồm việc điều tra và khảo sát tình hình sử dụng kênh hình ở lớp 10, trao đổi với đồng nghiệp về vấn đề này.

- Phương pháp thống kê toán học, bao gồm thống kê và xử lí kết quả điều tra thực tế, thống kê và xử lí kết quả thực nghiệm phục vụ đề tài.

- Phương pháp thực nghiệm nhằm minh chứng tính đúng đắn và tính khả thi của đề tài.

VII. Những điểm mới của công trình nghiên cứu

Từ trước tới nay đã có một số công trình nghiên cứu sử dụng kênh hình với các khía cạnh khác nhau ở các lớp 7, lớp 9, lớp 10, 11, 12..., song việc sử dụng kênh hình mang tính tổng hợp ở lớp 10 còn chưa có tác giả nào quan tâm nghiên cứu, làm cho việc sử dụng kênh hình để dạy học địa lí ở lớp10 chưa đáp ứng được các yêu cầu của giáo viên THPT.

Đây là công trình đầu tiên đề cập đến việc sử dụng phối hợp các loại hình ở tỉnh Thái Nguyên, trong đó lấy các loại hình bản đồ làm cơ sở chính cho việc hình thành kiến thức ở chương trình Địa lí 10 THPT. Việc sử dụng phối hợp các loại hình khác nhau dựa vào hệ thống bản đồ, giúp cho việc nhận thức các kiến thức địa lí có chỗ dựa chắc chắn.

Các công trình nghiên cứu trước đây xuất phát từ đổi mới phương pháp dạy học mà sử dụng kênh hình, điều đó không cơ bản. Công trình của tác giả nghiên cứu lần này xuất phát từ bản chất tâm lí trong việc hình thành kiến thức địa lí của học sinh lớp 10 mà đặt vấn đề sử dụng kênh hình. Nếu giáo viên không sử dụng kênh hình hoặc chưa biết sử dụng kênh hình trong dạy học địa lí 10 thì chưa hình thành cho học sinh cách tiếp cận kiến thức một cách sâu sắc, toàn diện và vững chắc.

Thông qua kết quả nghiên cứu, đề tài có thể là tài liệu tham khảo bổ ích cho giáo viên học sinh trung học phổ thông trong tỉnh và các giáo viên, học sinh phổ thông trong cả nước.

VIII. Cấu trúc của luận văn

Ngoài phần mở đầu và kết luận, cấu trúc luận văn bao gồm chương:

- Chương 1. Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài

- Chương 2. Phương pháp sử dụng kênh hình trong dạy học địa lí 10

- Chương 3. Thực nghiệm sư phạm

PHẦN KẾT LUẬN

1. Kết quả nghiên cứu

1) Tổng quan có chọn lọc các công trình nghiên cứu ở trong và ngoài nước về lí luận dạy học địa lí, về kênh hình và sử dụng kênh hình để xây dựng cơ sở khoa học cho đề tài, cơ sở lí luận của đề tài là tài liệu tham khảo tốt cho giáo viên phổ thông khi sử dụng kênh hình.

2) Dựa vào đặc điểm đội ngũ giáo viên, học sinh và cơ sở vật vật chất, thiết bị dạy học; dựa vào tình hình giảng dạy và học tập địa lí hiện nay ở các trường THPT; dựa vào tình hình thực tế sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí 10 ở tỉnh Thái Nguyên; đồng thời dựa vào yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học môn Địa lí (trong đó có đổi mới về quan niệm sử dụng kênh hình trong dạy học địa lí 10), yêu cầu tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh và tăng cường hoạt động tự học của học sinh, tăng cường thực hành, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tăng cường sử dụng các phương tiện kĩ thuật hiện đại, tác giả đã thiết kế ba bài mẫu theo hướng nghiên cứu của đề tài, nhằm đưa ra một dạng bài khai thác tổng hợp kênh hình trong dạy học Địa lí 10, để nâng cao chất lượng dạy học môn Địa lí trong nhà trường. Trên cơ sở thiết kế bài học địa lí 10, tác giả tiến hành thực nghiêm ở các trường phổ thông. Đó là những điều rất quan trọng trong việc thực hiện tốt mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài.

3) Trình bày quan niệm về kênh hình trong các sách giáo khoa địa lí, bước đầu phân chia các loại hình, tranh ảnh và bảng biểu trong dạy học Địa lí

10 và nêu ý nghĩa của việc khai thác kênh hình trong dạy học địa lí; đồng thời nêu lên phương pháp sử dụng kênh hình địa lí tự nhiên, kinh tế - xã hội trong dạy học địa lí 10, áp dụng vào sử dụng để giảng dạy 3 bài mẫu.

4) Từ trước tới nay đã có một số công trình nghiên cứu sử dụng kênh hình, song việc sử dụng còn tản mạn, chưa thu vào một mối – bản đồ, làm choviệc sử dụng kém hiệu quả. Công trình nghiên cứu của tác giả đề tài đã khắc phục những tồn tại trên, nêu lên việc sử dụng kênh hình lấy bản đồ làm cơ sở, làm trung tâm tồn tại của các loại hình trong dạy học địa lí. Khi sử dụng kênh hình, vừa diễn giải kiến thức tàng trữ trong kênh hình, vừa chỉ ra được thực tế địa lí đang tồn tại của nó, giúp cho việc tiếp thu kiến thức có cơ sở chắc chắn.

5) Thiết kế ba giáo án thể hiện ý đồ của tác giả trong việc sử dụng từng hình riêng lẻ và sử dụng phối hợp các hình trong một bài giảng địa lí 10. Thực nghiệm sư phạm ba giáo án trên ở bốn trường THPT đã đem lại kết quả khả quan. Khi tiến hành thực nghiệm, chúng tôi nhận thấy:

- Giáo viên thực nghiệm vừa giảng dạy vừa quan sát học sinh, phát huy tính tích cực, tự chủ trong việc tiếp thu kiến thức, đồng thời có gợi mở những lúc học sinh gặp khó khăn trong việc khai thác kiến thức trong kênh hình, sẽ giúp học sinh tiếp thu kiến thức tốt hơn.

- Tác giả đề tài trực tiếp dạy và theo dõi việc tiếp thu kiến thức của học sinh là tốt nhất. Bởi vì, theo dõi trực tiếp sẽ cảm nhận được những thuận lợi, khó khăn của giáo viên và học sinh trong việc dạy học và tiếp nhận kiến thức, kịp thời điều chỉnh cho những đơn vị kiến thức dạy tiếp theo. Trường hợp bất khả kháng thì tác giả nên tăng cường dự giờ để cùng giáo viên thực nghiệm theo dõi học sinh học tập và rút kinh nghiệm sau mỗi bài.

6) Cách đặt vấn đề sử dụng kênh hình phối hợp nhưng lấy bản đồ làm trọng tâm, mọi hình vẽ đều hướng vào bản đồ làm cho việc dạy học địa lí không khô khan, rất đa dạng, rất sinh động. Điều đó làm cho giáo viên tuy có vất vả hơn nhưng học sinh rất hào hứng trong giờ học, các em hăng say phát biểu theo nhiều hướng khác nhau song đều đi đến kết luận thống nhất. Đây là phương pháp cần trong dạy học địa lí hiện nay.

2.Những tồn tại

Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi nhận thấy thời gian thực nghiệm chưa được nhiều. Nếu có thời gian dài hơn, chắc chắn việc thực nghiệm sẽ phát hiện ra nhiều điều bổ ích trong dạy học địa lí hiện nay.

3.Hướng mở rộng của đề tài

Nếu tiếp tục theo hướng nghiên cứu đề tài này chúng tôi thiết nghĩ sẽ nghiên cứu kênh hình cho cả chương trình địa lí. Bởi vì hiện nay kênh hình địa lí ở nước ta tồn tại nhiều nhất, do đó có thể bỏ đi làm lại tất cả các bản đồ giáo khoa ở các cấp học, bậc học. Đi theo hướng này sẽ đem lại lợi ích không nhỏ cho ngành giáo dục.

4.Kiến nghị

1) Sở giáo dục và đào tạo Thái Nguyên nên tổ chức trao đổi sâu rộng trong giáo viên để xác định phương pháp sử dụng kênh hình trong dạy học địa lí cho có hiệu quả nhất

2) Tổ chức thẩm định lại các loại đồ dùng dạy học hiện có ở các trường phổ thông, loại bỏ những đồ dùng không phù hợp với việc dạy học một bài cụthể.

3) Trang bị các phương tiện dạy học đúng với yêu cầu giảng dạy từng bài cụ thể, kiên quyết không dùng một đồ dùng cho hai cấp học khác nhau, tạo ra tính trực quan ảo, không có giá trị trong dạy học địa lí.