[FONT=Times New Roman][FONT="] Đặt vấn đề

[FONT=Times New Roman][FONT="]Xác định tội danh (sau đây gọi tắt là định tội) là một vấn đề hết sức quan trọng, là giai đoạn cơ bản trong quá trình áp dụng pháp luật hình sự. Tất cả những việc làm trước đó (từ khởi tố, điều tra, truy tố) suy cho cùng là nhằm phục vụ cho việc định tội được chính xác.

[FONT=Times New Roman]Định tội đúng có ý nghĩa quyết định trong vụ án hình sự, bởi vì nó là cơ sở cần thiết đầu tiên cho việc truy cứu trách nhiệm hình sự người phạm tội. Trên cơ sở xác định người phạm tội đã thực hiện hành vi phạm tội gì, quy định tại điều, khoản nào của Bộ luật hình sự, người áp dụng sẽ quyết định một hình phạt phù hợp đối với hành vi phạm tội đó. Vì thế, định tội được xem là tiền đề, điều kiện cho việc quyết định hình phạt đúng đắn, góp phần mang lại hiệu quả trong đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm.

[FONT=Times New Roman]Trong trường hợp định tội không chính xác sẽ dẫn đến kết án sai, không phù hợp với sự thật khách quan của vụ án, xử lý oan người vô tội, để lọt tội phạm, xử nhẹ hoặc nặng hơn so với tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội. Việc xử lý hình sự thiếu chính xác như thế sẽ xâm phạm đến những quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, làm giảm uy tín của các cơ quan tư pháp, vi phạm pháp chế, ảnh hưởng không nhỏ đến công cuộc đấu tranh phòng chống tội phạm.

[FONT=Times New Roman] Vì tầm quan trọng của hoạt động định tội, các chuyên gia Luật hình sự hàng đầu trong nước đã tốn rất nhiều tâm huyết để cho ra đời những tài liệu quý giá giúp cho việc định tội ngày càng chính xác hơn. Trong số đó, có tác giả đi sâu nghiên cứu khái niệm và các dấu hiệu đặc trưng cơ bản của tội phạm, làm rõ mối quan hệ giữa chúng với cơ sở trách nhiệm hình sự giúp cho người định tội nhận thức sâu sắc về bản chất của tội phạm (xem “Tìm hiểu khái niệm và những đặc trưng cơ bản của tội phạm theo Luật hình sự Việt Nam”, Tiến sĩ Đào Trí Úc, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật số 6/2001, tr.3-16). Có tác giả đi sâu nghiên cứu một cách có hệ thống những yêu cầu và từng bước của toàn bộ quá trình định tội (xem “Các nghiên cứu chuyên khảo về phần chung Luật hình sự”, Tập 1, Tiến sĩ Lê Cảm, tr.7-56). Có tác giả đi sâu phân tích những trường hợp đặc biệt trong việc định tội (xem “Thay đổi định tội danh - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn”, PGS.TS Võ Khánh Vinh, Tạp chí Toà án nhân dân số 11/2003, tr.6-11, Tạp chí Toà án nhân dân số 12/2003, tr.4-8; “Định tội danh trong những trường hợp đặc biệt” (Luận án cao học Luật) của Tạ Thị Kim Tuyến, do PGS.TS Võ Khánh Vinh hướng dẫn). Cũng có tác giả đi sâu nghiên cứu từng dấu hiệu của tất cả các tội phạm được quy định trong Bộ luật hình sự (xem cácBình luận khoa học Bộ luật hình sự phần các tội phạm của Viện nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật, của Viện nghiên cứu khoa học pháp lý, các bình luận chuyên sâu Bộ luật hình sự phần các tội phạm của Thạc sĩ Đinh Văn Quế ). Một số tác giả lại tập trung phân tích những dấu hiệu đặc trưng của một tội hoặc một nhóm tội phạm cụ thể giúp cho người định tội nhận thức được sự khác nhau giữa chúng với các tội phạm khác thuộc cùng một nhóm hoặc thuộc nhóm tội khác trong Bộ luật hình sự (xem “Các tội xâm phạm trật tự quản lý kinh tế trong Bộ luật hình sự 1999”, TS Trần Văn Độ, Tạp chí Dân chủ và Pháp luật số 6/2000, tr.3-5, 46; “Đặc điểm và các dạng hành vi cơ bản của tội phạm tin học”, Nguyễn Mạnh Toàn, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật số 3/2002, tr.29-33); “Về việc xác định tội danh đối với một số hành vi vi phạm trong lĩnh vực viễn thông”, Mai Thế Bày, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật số 3/2002, tr.21-25; “Những dạng hành vi của tội tổ chức sử dụng trái phép chất ma tuý”, Trần Đức Thìn, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật số 3/2002, tr.46-52; “Phân biệt tội giết người với một số tội phạm khác xâm phạm tính mạng của con người”, Thạc sĩ Đỗ Đức Hồng Hà, Tạp chí Toà án nhân dân số 2/2003, tr.13-15; “Phân biệt tội kinh doanh trái phép với một số tội xâm phạm trật tự quản lý kinh tế khác theo Bộ luật hình sự 1999”, Trần Mạnh Đạt, Tạp chí Toà án nhân dân số 9/2002, tr.12-16). Ngoài ra, giới nghiên cứu còn quan tâm tranh luận về việc định tội nào cho phù hợp đối với một số trường hợp phạm tội cụ thể nảy sinh hàng ngày trong hoạt động xét xử (xem các tạp chí chuyên ngành như Tạp chí Toà án nhân dân, Tạp chí Người bảo vệ công lý, Tạp chí Dân chủ và Pháp luật, tạp chí Viện Kiểm sát ) v.v

[FONT=Times New Roman] Về mặt lý luận, định tội là một việc làm không phải thật khó. Đó là việc xác nhận về mặt pháp lý sự phù hợp giữa các dấu hiệu của hành vi nguy hiểm cho xã hội cụ thể đã được thực hiện với các yếu tố cấu thành tội phạm (CTTP) cụ thể tương ứng được quy định trong Bộ luật hình sự. Có thể nói, định tội là việc xác định một hành vi cụ thể đã thực hiện thoả mãn đầy đủ các dấu hiệu của một tội phạm cụ thể nào đó trong số các tội phạm được quy định trong Bộ luật hình sự. Định tội là một hoạt động tư duy do người tiến hành tố tụng thực hiện. Đồng thời, nó cũng là hình thức hoạt động, thể hiện sự đánh giá về mặt pháp lý đối với hành vi nguy hiểm cho xã hội đang được kiểm tra, xác định trong mối tương quan với các quy phạm pháp luật (QPPL) hình sự. Để định tội cho một hành vi cụ thể, người áp dụng Luật hình sự phải căn cứ vào cấu thành tội phạm được rút ra từ những quy định của Bộ luật hình sự. Nếu tình tiết của một hành vi phạm tội phù hợp với các dấu hiệu của một CTTP cụ thể được quy định trong Bộ luật hình sự, thì hành vi đó được xác định theo tội danh của CTTP đó.

[FONT=Times New Roman]Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy, để định tội chính xác là một việc làm không đơn giản chút nào xuất phát từ thực tiễn vô cùng đa dạng của tội phạm. Nghiên cứu số liệu Báo cáo tổng kết công tác xét xử ba năm liền (1999, 2000, 2001) của Toà án nhân dân tối cao cho thấy (tính riêng trong hệ thống Toà án nhân dân): Trung bình mỗi năm Toà án nhân dân cấp tỉnh đã xét xử phúc thẩm khoảng 6482 vụ với khoảng 9249 bị cáo, trong đó khoảng 2,24% số vụ bị cấp Phúc thẩm huỷ án và tuyên không phạm tội khoảng 0,12% số bị cáo so với số bị cáo được xét xử phúc thẩm. Đối với Toà án nhân dân tối cao, mỗi năm xét xử phúc thẩm khoảng 5752 vụ với khoảng 9709 bị cáo, trong đó Toà Phúc thẩm Toà án nhân dân tối cao đã huỷ xấp xỉ 1,28% án sơ thẩm so với số bị cáo được xét xử phúc thẩm và tuyên không phạm tội đối với khoảng 0,37% số bị cáo so với số bị cáo được xét xử phúc thẩm (xem Báo cáo công tác ngành Toà án các năm 1999, 2000, 2001). Theo nhận xét của Toà án nhân dân tối cao thì con số này là khá cao xuất phát từ nhiều nguyên nhân trong đó có nguyên nhân cơ bản là xét xử đã có sai sót trong định tội.

[FONT=Times New Roman][FONT="]Trong năm 2002 và 2003, các sai sót trong việc áp dụng Bộ luật hình sự và định tội vẫn còn xảy ra trong xét xử. Theo số liệu báo cáo của Toà án nhân dân tối cao, năm 2002 có 12 bị cáo bị Toà xét xử oan sau đó được cấp Phúc thẩm (11 bị cáo) và cấp Giám đốc thẩm (1 bị cáo) tuyên không phạm tội. Cũng trong năm 2002, đã có 489 bản án hình sự có hiệu lực pháp luật nhưng có sai lầm nghiêm trọng nên bị kháng nghị để khắc phục những sai lầm đó (xem Báo cáo công tác ngành Toà án năm 2002 và phương hướng nhiệm vụ công tác năm 2003, tr.6). Năm 2003, tiếp tục có 7 trường hợp bị xử oan (xem Báo cáo công tác ngành Toà án năm 2003 và phương hướng nhiệm vụ công tác năm 2004, tr.3). Toà án nhân dân tối cao, trong Báo cáo tổng kết năm 2003, đã xác định ba khuyết điểm chính trong công tác xét xử hình sự, trong đó khuyết điểm đầu tiên là “việc xác định tội danh không chính xác”. Tuy nhiên, khuyết điểm này không thể đổ lỗi hoàn toàn do một số Thẩm phán, cán bộ chưa nêu cao tinh thần trách nhiệm trong công tác, chưa tích cực học tập để nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ mà một phần do hoạt động định tội quá phức tạp. Điều này có thể được chứng minh qua thực tế có những trường hợp Toà cấp sơ thẩm xét xử đúng nhưng cấp phúc thẩm huỷ án và xử lại. Tuy nhiên, cấp giám đốc thẩm lại huỷ án phúc thẩm và giữ nguyên án sơ thẩm