Tóm tắt. Ngân sách Nhà nước (NSNN) là công cụ thúc đẩy hoạt động sản xuất, tạo ra môi trường kinh doanh thuận lợi cho các cá nhân, chủ thể trong nền kinh tế. Vấn đề quản lý NSNN, quan hệ giữa các cấp chính quyền trong việc phân cấp quản lý NSNN là vấn đề rất phức tạp, làm sao vừa đảm bảo được tính tập trung thống nhất, vừa phát huy tính chủ động, sáng tạo của các cấp chính quyền trong việc giải quyết tốt các vấn đề kinh tế - xã hội, bảo đảm kỷ cương trong quản lý NSNN theo pháp luật. Bài viết nghiên cứu sâu thực trạng pháp luật về phân cấp quản lý NSNN ở Việt Nam và trên cơ sở đó đưa ra những kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật về vấn đề này. Cụ thể, bài viết đã đưa ra một số giải pháp sau: (i) cần có các qui định thể hiện sự phân cấp quản lý về ngân sách nhiều hơn, rộng hơn cho các cấp chính quyền địa phương, đặc biệt là chính quyền cấp xã; (ii) pháp luật cần qui định cụ thể phương thức bổ sung từ ngân sách cấp trên cho ngân sách cấp dưới theo nguyên tắc nhiệm vụ chi thuộc địa phương nào địa phương đó phải sắp xếp kinh phí để thực hiện, nếu còn thiếu thì ngân sách cấp trên mới hỗ trợ để thực hiện mục tiêu trên; (iii) để thu hẹp khoảng cách thu - chi ngân sách, cần sửa đổi các luật thuế, cơ cấu lại các nguồn thu, cải cách chế độ thu thuế, tránh tình trạng NSNN phụ thuộc quá nhiều vào các nguồn thu không mang tính chất bền vững như thu từ hoạt động dầu mỏ, thuế nhập khẩu; (iv) qui định về thời hạn của NSNN là trung hạn (5 năm) thay vì một năm như hiện nay.

*Mỗi chủ thể trong nền kinh tế, từ cá nhân đơn lẻ đến các tổ chức, cơ quan nhà nước đều có các khoản chi tiêu, các nguồn thu nhất định. Hay nói cách khác, các chủ thể này đều có “túi tiền” của riêng mình để đáp ứng các nhu cầu chi tiêu. Nhà nước cũng không phải là một ngoại lệ, cũng có quĩ để đáp ứng nhu cầu chi tiêu nhằm thực hiện các chức năng nhất định. Các chức năng, nhiệm vụ của nhà nước ngày càng được mở rộng, trách nhiệm cũng nặng nề gắn với việc đảm bảo quyền công dân, vì vậy các nguồn thu là rất cần thiết. Adam Smith cho rằng, Chính phủ nên có trách nhiệm trong việc xây dựng và bảo vệ những công việc chung và thể chế công nào đó, điều này không vì lợi ích của bất cứ cá nhân hay của nhóm cá nhân nào(1). Việc thiết lập một NSNN - những khoản thu, chi của Nhà nước trong giai đoạn nhất định (thường là một năm) là điều thiết yếu, không thể thiếu đối với mỗi Nhà nước trên thế giới(2). NSNN phản ánh quan hệ giữa các chủ thể trong nền kinh tế, đặc biệt quan hệ giữa cá nhân, doanh nghiệp với nhà nước. “NSNN hay tài chính công không có gì khác hơn là cuộc thảo luận phức tạp về quan hệ giữa cá nhân và nhà nước”(3). NSNN phải là công cụ thúc đẩy hoạt động sản xuất, tạo ra môi trường kinh doanh thuận lợi cho các cá nhân, chủ thể trong nền kinh tế. Bên cạnh đó, quản lý NSNN, quan hệ giữa các cấp chính quyền trong việc phân cấp quản lý NSNN cũng là vấn đề rất phức tạp, làm sao vừa đảm bảo được tính tập trung thống nhất, vừa phát huy tính chủ động, sáng tạo của các cấp chính quyền trong việc giải quyết tốt các vấn đề kinh tế - xã hội, bảo đảm kỷ cương trong quản lý NSNN theo pháp luật. Đặc biệt, khi nền kinh tế Việt Nam đã và đang chịu tác động không nhỏ của cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu, các chính sách của Nhà nước nhằm kích cầu, giảm bớt khó khăn cho khu vực sản xuất dẫn tới thu NSNN bị giảm vào thời kỳ suy thoái kinh tế(4). Ngược lại, các khoản chi trong thời kỳ hủng hoảng lại tăng lên do áp dụng các chính sách an sinh xã hội. Khủng hoảng kinh tế làm tăng đối tượng được hưởng các chính sách ưu đãi của nhà nước. Vì vậy đòi hỏi phải quản lý tốt các nguồn thu đảm bảo việc thu đúng, thu đủ, tránh thất thoát do các doanh nghiệp kê khai không đúng chi phí, doanh thu, lợi nhuận Việc nghiên cứu sâu thực trạng pháp luật phân cấp quản lý NSNN và trên cơ sở đó đưa ra những kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật về vấn đề này là rất cần thiết nhằm bảo đảm nguồn thu ngân sách các cấp tương xứng với nhiệm vụ chi mà các cấp ngân sách được giao, phát huy tính năng động, chủ động của các cấp chính quyền địa phương