I. Đặt vấn đề

Nguồn gốc của văn nghệ nói chung và văn học nói riêng không tách khỏi nguồn gốc của con người. Quá trình phát triển của xã hội loài người gắn với quá trình lao động, chính lao động đã làm cho con người phát triển về tư duy mà trước hết được thể hiện ở việc con người luôn tìm cách cải tiến công cụ lao động. Con người luôn có ý thức vươn lên đến sự hoàn thiện bởi thế luôn có có sự sáng tạo trong mọi hoạt động. Đồng thời với sự phát triển của lao động, nhu cầu cuộc sống và thị hiếu thẩm mĩ của con người cũng sớm nảy sinh và phát triển. Sự nảy sinh và phát triển này cũng đồng hành với quá trình hình thành và phát triển của nghệ thuật. M. Gorki đã khái quát nghệ thuật này như sau: “Con người bẩm sinh đã là một nghệ sĩ. Ở đâu nó cũng cố gắng bằng cách này hoặc cách khác đưa cái đẹp vào cuộc sống của mình. Nó không muốn con người chỉ biết ăn uống và sinh con đẻ cái một cách khá vô ý thức, gần như máy móc. Nó đã tạo nên xung quanh mình một thiên nhiên thứ hai gọi là văn hoá”.

Nghệ thuật chỉ nảy sinh khi con người đã phát triển đầy đủ về năng lực tư duy và cảm xúc thẩm mĩ. Trong những nhân tố góp phần quyết định vào sự phát triển của những cảm xúc thẩm mĩ, bồi dưỡng thị hiếu thẩm mĩ thì vai trò của những tác phẩm nghệ thuật rất quan trọng. Việc bồi dưỡng thị hiếu và trình độ cảm thụ nghệ thuật ở từng người chính là trực tiếp tạo nên một đối tượng thưởng thức nghệ thuật, tạo nên sự hoà hợp giữa khách quan và chủ quan trong sáng tác và thưởng thức nghệ thuật. Lịch sử hình thành và phát triển của nghệ thuật đã chứng minh nhận định trên rất rõ, đó là ứng với mỗi giai đoạn phát triển của xã hội loài người là sự ra đời và phát triển của một loại hình nghệ thuật. Ở đây dưới khuôn khổ một tiểu luận nhỏ, điều kiện chưa cho phép có thể đưa ra những chứng minh cụ thể ở diện rộng đó là nghệ thuật nói chung mà chỉ đi vào xem xét ở một chuyên ngành nhỏ đó là Văn học để lí giải cho một thể loại có thể coi là “máy cái của văn học” đó là tiểu thuyết. Qua đó nhằm tìm hiểu để trả lời cho câu hỏi: “Tiểu thuyết đi về đâu? Tiểu thuyết chết hay không chết?” và soi ngay chính vào nền văn học Việt Nam để xem “Tiểu thuyết Việt Nam đang ở đâu?”.

II. Hành trình của tiểu thuyết

1. Quá trình hình thành, phát triển và những đặc điểm cơ bản của tiểu thuyết.

Văn học là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan, “xã hội thế nào văn học thế ấy”, quả không sai. Quá trình phát triển của loài người cũng cho ra đời những thể loại văn học tương ứng mang nội dung phản ánh đời sống của chính xã hội sinh ra nó. Ví như thời nguyên thuỷ có thần thoại, khi xã hội đã có sự phân chia giàu nghèo thì cổ tích cũng ra đời Xã hội loài người phát triển, tư duy thẩm mĩ của con người ngày càng cao thì các thể loại văn học cũng không còn là thuần tuý, đơn giản nữa mà đòi hỏi phải ra đời loại tác phẩm văn học cho phù hợp với thị hiếu thẩm mĩ của con người đương thời. Điều này nêu lên mối quan hệ mật thiết giữa văn học (mà cụ thể là tác phẩm văn học) – Nhà văn  Bạn đọc. Nghĩa là quá trình sáng tác gắn liền với quá trình tiếp nhận, không thể tách rời từng khâu riêng biệt. Tác phẩm muốn tồn tại thì trong quá trình sáng tác nhà văn phải xác định đối tượng tiếp nhận của mình là ai (viết cho ai) rồi mới đến viết cái gì? viết như thế nào?.

Từ những lí luận chung về văn học trên đây ta đi vào tìm hiểu quá trình hình thành và phát triển của tiểu thuyết để tìm câu trả lời cho câu hỏi: “Tiểu thuyết đi về đâu? Hay tiểu thuyết chết hay không chết?”

Tiểu thuyết là thể loại văn học ra đời muộn nhưng lại được coi là cái máy cái của văn học. Nó có được vị trí như vậy là lẽ đương nhiên bởi lẽ, khi xã hội loài người phát triển, tâm lí con người, các mối quan hệ xã hội phức tạp hơn thì phản ánh vào văn học phải bằng một thể loại đủ sức chứa đựng sự phức tạp ấy, thế là tiểu thuyết ra đời. Ở Châu Âu tiểu thuyết xuất hiện vào thời kì xã hội cổ đại tan dã cũng như văn học cổ đại suy tàn. Cho nên các tiểu thuyết cổ đại Hi Lạp, La Mã đã không thể đứng chen vai với anh hùng ca, bi kịch, hài kịch cổ đại nữa. Cá nhân lúc ấy không còn thấy lợi ích và nguyện vọng của nó gắn liền với cộng đồng xã hội cổ đại, nhiều vấn đề của đời sống riêng tư đặt ra gay gắt. Số phận họ luôn bị đe doạ và họ cũng ý thức được tình trạng trơ trọi không nơi bấu víu của mình. Bêlinxki khi phân tích nguồn gốc của tiểu thuyết đã viết rằng: Tiểu thuyết bắt đầu phát sinh từ lúc “vận mệnh của con người, mọi mối liên hệ của nó với đời sống nhân dân được ý thức. Vì vậy đời sống cá nhân bất luận thế nào cũng không thể là nội dung của anh hùng ca Hi Lạp, nhưng có thể là nội dung của tiểu thuyết”.

Xã hội ngày càng có nhiều biến động và chính điều đó lại là mảnh đất màu mỡ, thuận lợi cho sự phát triển của tiểu thuyết. Sự ra đời của tiểu thuyết “Đônkihôtê”, Xecvantec đã đưa tiểu thuyết sang một trang mới với những cách tân trong sự mở rộng cốt truyện, phương pháp khắc hoạ tính cách cũng như chiều sâu hiện thực của tác phẩm.

Cùng với tên tuổi của Banzăc, Stăngđan, Huygô, Đichken, Đôxtôiepxki, L.Tônxtôi thế kỉ XIX của văn học Phương Tây là thời đại hoàng kim của tiểu thuyết. Bằng tài năng nghệ thuật của mình, các nghệ sĩ bậc thầy của chủ nghĩa hiện thực phê phán đã tạo nên những mẫu mực hoàn thiện của thể loại. Sang thế kỉ XX với trào lưu văn học hiện thực Xã hội Chủ nghĩa đã xuất hiện nhiều nhà tiểu thuyết lớn như M.Gorki, A.Tônxtôi, Sôlôkhốp, Êrenbua và đã góp cho nền tiểu thuyết hiện đại của Châu Âu nhiều tác phẩm bất hủ. Ở đây những vấn đề của số phận cá nhân được đặt trong mối liên hệ với số phận giai cấp, nhân dân và dân tộc Những biến cố, sự kiện lịch sử được vận dụng theo hướng khái quát mang ý nghĩa thời đại lớn lao.

Từ việc khái quát quá trình hình thành và những chặng đường hành trình của tiểu thuyết ta thấy tiểu thuyết luôn có sự vận động, phát triển đi lên gắn liền với sự tiến lên của xã hội loài người và chính những gì diễn ra trong xã hội loài người đã tạo nên đặc điểm của tiểu thuyết. Tiểu thuyết là thể loại tự sự cỡ lớn có khả năng phản ánh hiện thực đời sống ở mọi giới hạn không gian và thời gian. Tiểu thuyết có thể phản ánh số phận của những cuộc đời, những bức tranh phong tục, đạo đức xã hội, miêu tả các điều kiện sinh hoạt giai cấp, tái hiện những tính cách đa dạng.Trong quá trình vận động và phát triển diện mạo của tiểu thuyết không ngừng thay đổi nhưng vẫn có thể thấy rõ những đặc điểm cơ bản phân biệt với các thể loại khác. Thứ nhất, so với các thể loại tự sự khác như ngụ ngôn,anh hùng ca thì tiểu thuyết có đặc điểm tiêu biểu là có cái nhìn cuộc sống từ góc độ đời tư. Tuỳ theo từng thời kì phát triển cái nhìn đời tư có thể sâu sắc tới mức thể hiện được, hoặc kết hợp được với các chủ đề thế sự hoặc lịch sử, nhưng yếu tố đời tư càng phát triển thì chất tiểu thuyết càng tăng, ngược lại, yếu tố lịch sử dân tộc càng phát triển thì chất sử thi càng đậm đà. Điểm thứ hai mà tiểu thuyết khác với truyện thơ, trường ca, thơ trường thiên và anh hùng ca là “chất văn xuôi”, tức là sự tái hiện cuộc sống, không thi vị hoá, lãng mạn hoá, lí tưởng hoá. Miêu tả cuộc sống như một thực tại cùng thời, đang sinh thành, tiểu thuyết hấp thụ vào bản thân nó mọi yếu tổ ngổn ngang, bề bộn của cuộc đời bao gồm cả cái cao cả và tầm thường, nghiêm túc và buồn cuời, bi và hài, cái lớn lẫn cái nhỏ. Quả không sai khi Ăngghen cho rằng: Với bộ “Tấn trò đời của Banzăc bằng toàn bộ những công trình lịch sử, kinh tế, kinh tế chính trị, pháp luật, xã hội học, triết học, tôn giáo, khảo cổ học của nước Pháp thế kỉ XIX cộng lại”. Còn với nhân vật của tiểu thuyết đó là những “con người nếm trải”, tư duy, chịu đau khổ, dằn vặt của cuộc đời. Tiểu thuyết miêu tả nhân vật như con người đang biến đổi trong hoàn cảnh, con người đang trưởng thành do cuộc đời dạy bảo. Thành phần chính yếu của tiểu thuyết thì sao? Nó không phải là cốt truyện và tính cách nhân vật như ở truyện vừa và truyện ngắn trung cổ. Ngoài hệ thống sự kiện, biến cố và những chi tiết tính cách, tiểu thuyết miêu tả suy tư của nhân vật về thế giới, về đời người, phân tích cặn kẽ các diễn biến tình cảm, trình bày tường tận tiền sử của nhân vật, mọi chi tiết về quan hệ giữa người với người, về đồ vật, môi trường nội thất Trong tiểu thuyết khoảng cách về giá trị giữa người trần thuật và nội dung trần thuật bị xoá bỏ, tiểu thuyết miêu tả hiện thực như cái hiện thực như cái hiện tại đương thời của người trần thuật. Chính đặc điểm này làm cho tiểu thuyết trở thành một thể loại dân chủ, cho phép người trần thuật có thể có thái độ thân mật, thậm chí suồng sã đối với nhân vật của mình. Đặc điểm cuối cùng, với các đặc điểm đã nêu, tiểu thuyết là thể loại văn học có khả năng tổng hợp nhiều nhất các khả năng nghệ thuật của các thể loại văn học khác. Chính hiện tượng tổng hợp trên đã làm cho thể loại tiểu thuyết cũng đang vận động không đứng yên. Nhà nghiên cứu Xô Viết Bakhtin cho rằng, tiểu thuyết là “thể loại duy nhất đang hình thành và chưa xong xuôi”. Ông ví sự hình thành và phát triển của tiểu thuyết “đang diễn ra dưới ánh sáng ban ngày của lịch sử, bộ xương của tiểu thuyết chưa hoàn toàn cứng cáp, chúng ta chưa dự đoán được sự tạo hình của nó”.

Dựa trên sự hình thành, con đường hình thành và những đặc điểm cơ bản của tiểu thuyết ta cần xem xét và đánh giá đúng hơn về thể loại này trong giai đoạn hiện nay