PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lịch sử vấn đề

Trong quá trình người Châu Âu tiếp xúc với nước ta, các cố đạo đi đầu trong việc phiên âm tiếng Việt bằng chữ cái Latinh. Khi đã có chữ viết mới họ nghĩ ngay đến việc biên soạn từ điển để học tiếng Việt. Từ đó những quyển từ điển phiên dịch ra đời. Đầu tiên là cuốn ANNAM- LUSITAN- LATINH [Dictionarium Annamticum – Lusitanum – Latinh], thường gọi là Từ điển Việt- Bồ – La (VBL) do Alexandre de Rhodes (1591- 1660) biên soạn và xuất bản tại Rôma năm 1651. Sau đó là các cuốn khác, như:

+ Tabert, Dictionaire Annamitico- Latinum, 1838.

+ M. Genibrel, Dictionaire Annamite- Francais, Tân Định, 1898.

+ J. Bonet, Dictionaire Annamite – Francais, Paris, 1899.

Như vậy, tính đến nay, Từ điển VBL đã ra đời được 352 năm. Trải qua bao thăng trầm, cuốn từ điển này vẫn tồn tại đến ngày nay, vì đây là một công trình khoa học nghiêm túc được biên soạn theo lối từ điển châu Âu thời kỳ Phục hưng. Giáo sư Nguyễn Văn Tu đã nhận xét: “Xét về mặt từ điển học thì đây là quyển từ điển đầu tiên tập hợp được kho tiếng Việt hồi đầu thế kỷ XVII một cách có hệ thống, sắp xếp theo thứ tự vần A, B, C của bảng chữ cái.”[ ] Từ điển VBL là quyển từ điển đối dịch đầu tiên lấy từ làm đơn vị cơ bản. Và đến nửa cuối thế kỷ XIX, nó vẫn là quyển từ điển duy nhất phản ánh một khối lượng lớn sắc thái văn hoá vật chất và tinh thần của người Việt thông qua việc giải nghĩa các mục từ. Cuốn Từ điển VBL được cấu tạo không khác gì một cuốn từ điển hiện đại. Ngoài phần đối dịch từ tiếng Việt sang tiếng Bồ Đào Nha và Latinh còn thêm một phần dùng để miêu tả cơ cấu ngữ âm và ngữ pháp tiếng Việt đặt ở đầu từ điển dưới nhan đề “Báo cáo vắn tắt về tiếng Annam hay Đông Kinh”. Trong từ điển này, các từ khó hiểu đã được giải thích một cách tỉ mỉ và kèm theo những ví dụ thuyết minh khá phong phú. Như vậy đối với những người biết cả tiếng Việt , tiếng Bồ đào Nha và tiếng Latinh thì đương nhiên nó trở thành quyển từ điển đối dịch sớm nhất, trước lúc ra đời cuốn “Đại Nam quốc âm tự vị” của Huỳnh Tịnh Paulus Của, được xuất bản tại Sài Gòn năm 1895. Chúng tôi nhận thấy, bản thân từ điển VBL của Alexandre de Rhodes (AdR) như một kho lưu trữ quý báu về hàng trăm, hàng nghìn di tích văn hoá ở thế kỷ XIX. Đó là di tích về dạng chữ Việt được Lainh hoá đầu tiên ( chữ quốc ngữ ) ở nhiều phương diện khác nhau như: ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp của tiếng Việt thời kỳ ấy. “Từ điển VBL được giới nghiên cứu nhất trí một cách không bàn cãi như là tác phẩm đánh dấu một cái mốc quan trọng trong tiến trình phát triển của tiếng Việt . Hiếm có một công trình nào khảo sát về mặt lịch sử của tiếng Việt lại không một lần trích dẫn từ điển VBL. Nói cách khác, Từ điển VBL là một cứ liệu gần như bắt buộc”.

Rõ ràng đây là một công trình rất quan trọng và quý báu. Tuy nhiên, cho đến nay, vấn đề nghiên cứu Từ điển VBL vẫn chưa được chú ý nhiều. Có rất ít công trình khoa học nghiên cứu về quyển từ điển này và hầu hết đều đi sâu tìm hiểu các phương diện như ngữ âm, chính tả hay về ngữ nghiă của từ vựng. Đáng chú ý là các công trình sau:

1. Hoàng Dũng, Từ điển VBL của AdR, nguồn cứ liệu soi sáng quan hệ giữa các tổ hợp phụ âm kl, pl, bl, ml và tl trong tiếng Việt, Tạp chí Ngôn ngữ số 4, 1991.

2. Nguyễn Văn Tu, Từ và vốn từ tiếng Việt, Nxb Đại học và Trung học Chuyên nghiệp, H. 1976.

3. Bùi Thị Hải, Tìm hiểu sự biến đổi ngữ nghĩa của từ Hán Việt trong Từ điển VBL của AdR, Luận án thạc sỹ, H. 2000.

4. K. Grudin, Bước đầu khảo sát sự biến đổi từ vựng- ngữ nghĩa trong Từ điển VBL của AdR, Luận văn tốt nghiệp, H. 1995.

Ngoài ra còn một số bài viết đăng trên Tạp chí Ngôn ngữ, các báo và tạp chí khác.

Nhận thấy vấn đề diện mạo các thành phần từ vựng được đưa vào từ điển VBL còn đang bỏ ngỏ, chưa được nghiên cứu nhiều, chúng tôi mạnh dạn đi sâu tìm hiểu trong khoá luận tốt nghiệp này.

Mặc dù đã cố gắng, song do kiến thức của người viết còn hạn chế nên chắc chắn sẽ có nhiều sai sót. Chúng tôi rất mong nhận được sự chỉ bảo và góp ý của quý thầy cô và các bạn. Chúng tôi xin chân thành cảm ơn.

Đề tài: Những lớp từ bị hạn chế về mặt sử dụng trong từ điển Việt – Bồ - Nha của Alexandre de Rhodes

2. Mục đích nghiên cứu

Thực hiện khoá luận này mục đích của chúng tôi là tìm hiểu kỹ hơn về từ vựng trong từ điển VBL. Cụ thể là chúng tôi chỉ ra một cách khái quát diện mạo các thành phần từ vựng trong công trình naỳ. Đồng thời tìm hiểu sự tương đồng và khác biệt của vốn từ ở thế kỷ XVII và thế kỷ XIX. Từ đó để thấy được sự biến chuyển và phát triển của từ vựng tiếng Việt trong vòng hơn ba thế kỷ qua.

Cuối cùng, chúng tôi mong được góp một phần nhỏ bé công sức của chúng tôi vào việc nghiên cứu kỹ lưỡng lịch sử phát triển của tiếng Việt thông qua tư liệu là từ điển VBL của AdR

3. Phạm vi nghiên cứu

Do khả năng và thời gian không cho phép chúng tôi tìm hiểu mọi thành phần từ vựng có mặt trong từ điển VBL mà chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu những thành phần từ vựng đặc biệt, “được đánh dấu” về một phương diện nào đó Chẳng hạn, đặc biệt về nguồn gốc hình thành, về phạm vi sử dụng rộng- hẹp khác nhau (giới hạn của các phạm vi đó có thể là lãnh thổ, có thể là tầng lớp xã hội người), về tính chất tích cực hay tiêu cực trong việc đóng vai trò trong đời sông giao tiếp, về phong cách sử dụng, v.v .

Như vậy, trong khoá luận này chúng tôi chỉ mới khảo sát và miêu tả được một bộ phận rất nhỏ các mục từ có trong Từ điển VBL. Bộ phận lớn còn lại là lớp từ vựng toàn dân không được khảo cứu trong phạm vi của khoá luận này.

4. Đối tượng nghiên cứu

Như đã nói ở phần trên, trong khoá luận này, chúng tôi chỉ chủ yếu tập trung nghiên cứu các thành phần từ vựng đặc biệt trong từ điển VBL. Do đó đối tượng nghiên cứu của chúng tôi không phải tất cả các mục từ được thu thập, đối dịch và giải nghĩa trong từ điển mà chỉ các mục từ đặc biệt, ví dụ: mục từ cổ, cũ, mục từ lịch sử, mục từ địa phương, mục từ nghề nghiệp, uyển ngữ, từ thô tục, mục từ tôn giáo, tín ngưỡng và lễ nghi thờ cúng, các cụm từ cố định, .

5. Phương pháp nghiên cứu

Để thực hiện khoá luận này, chúng tôi đã tiến hành nghiên cứu dựa trên việc áp dụng các các phương pháp: thống kê, mô tả, so sánh đối chiếu và phân tích.

Phương pháp thống kê được áp dụng để tìm ra những tương quanvề lượng giữa các lớp/ nhóm từ trong từ điển VBL và số lượng các mục từ thành phần.

Phương pháp mô tả được sử dụng sau khi đã có số liệu về mục từ (có được nhờ phương pháp thống kê) thì trình bày một cách chân thực tình hình, đặc điểm của chúng để từ đó rút ra các nhận định cần thiết.

Phương pháp đối chiếu, so sánh là phương pháp quan trọng khi tiến hành nghiên cứu đề tài khoá luận này. Tư liệu mà chúng tôi sử dụng để đối chiếu, so sánh là các cuốn từ điển, như:

+ Từ điển tiếng Việt 2000 do Hoàng Phê chủ biên

+ Từ điển tiếng Nghệ Tĩnh do Trần Hữu Thung và Thái Kim Đỉnh biên soạn.

và một vài từ điển khác

Thật ra, trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi không áp dụng tách rời, riêng lẻ một phương pháp nào mà áp dụng tổng hợp các phương pháp, tất nhiên lúc này hay lúc khác có ưu tiên phương pháp này hay phương pháp kia hơn. Mặt khác, các phương pháp đã bổ sung và hỗ trợ nhau, kết quả thu được từ việc áp dụng phương pháp này cũng là tiền đề để thực hiện phương pháp khác.

6. Bố cục của khóa luận

Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung của khóa luận gồm hai chương

Chương I: Một số vấn đề liên quan đến đề tài

Chương II: Các thành phần từ vựng trong Từ điển VB