Ha Bich lien, Quan hệ giữa vương quốc cổ ChamPa với các nước trong khu vực, Luận án tiến sĩ Lịch Sử, Hà Nội – 2000.

              ChamPa là một vương quốc cổ ra đời sớm trong khu vực Đông Nam á, có địa bàn chủ yếu ở vùng đồng bằng duyên hải miền Trung Việt Nam ngày nay. Do án ngữ một vị trí quan trọng trên con đường giao lưu quốc tế đông tây, những thuyền bè ngược xuôi trong hệ thống mậu dịch châu á đều phải dừng chân nơi đây, nên người Chăm đã từng có những mối liên hệ rộng rãi với các nước trong và noài khu vực. Sách An nam chí lược của Lê Trắc biên soạn vào năm 1333, phần Các dânbiên cảnh phục dịch có đưa lời bình về vị trí tự nhiên của Chiêm Thành (ChamPa): “Nước này ở ven biển, những thuyền buôn của Trung Hoa vượt biển đi lại với các nước ngoại phiên đều tụ ở đây, để lấy củi, nước chứa. Đấy là bến thứ nhất ở phương Nam”. Nói một cách hình ảnh, những con thuyền đó “bám” vào bờ biển ChamPa, Ýt nhất là 500km nếu tính từ mũi Varella để đi vào vịnh Xiêm hay tới eo Malacca và ngược lại, tõ eo Malacca đi vào vịnh Bắc Bộ để tới được trung Hoa. Tuy nhiên, điều quan trọng để vùng bờ biển ChamPa xưa được biết đến như một tuyến đường giao thông và sau đó là thương mại, văn hoá không phải chỉ do vị trí tự nhiên của nó, mà chính vì đó là vùng cư trú của một cộng đồng dân cư có nhà nước riêng của mình, có một nền văn hoá phát triển không thua kém bất cứ một nền văn hoá đương thời nào. Và cũng chính họ là chủ thể của những mối quan hệ đến và đi trên vùng biển này.

              Với vị trí tự nhiên thuận lợi cho xu hướng mở rộng giao lưu với thế giới bên ngoài cũng chính là điều kiện tiên quyết dẫn tới sù ra đời sớm của vương quốc cổ ChamPa trong khu vực Đông Nam á. Hơn 15 thế kỷ, để tồn tại và phát triển, ChamPa đã thiết lập nhiều mối quan hệ với các quốc gia xung quanh nã. Những quan hệ đó không chỉ là quan hệ về chính trị – lãnh thổ mà còn là quan hệ về kinh tế, văn hoá.

              đề cập đến những vấn đề có liên quan đến một vương quốc cổ ngày nay không còn tồn tại là một việc khá phức tạp, mặc dự tính bức thiết trong