Tôn giáo là một hiện tượng x• hội – văn hoá-đạo đức, phổ biến ở các nước trên thế giới và tồn tại từ xa xưa trong lịch sử các dân tộc. Tôn giáo bắt đàu xuất hiện từ bao giờ là một câu hỏi còn nhiều tranh c•i. Từ rất lâu các nhà duy vật trước Mác đ• tìm cách lật tung màn cho tôn giáo về các “đấng chí tôn”, “điều huyền bí”, “thế giới bên kia”, kéo chúng từ trên trời xuống đất, đưa ra một cách giải thích tự nhiên đối với chúng. Tuy nhiên, chủ nghĩa vô thần trước Mác không thể trả lời câu hỏi:

- Tại sao con người lại tạo ra mẫu hình và biểu tượng tôn giáo.

- Những nhân tố nào đẻ ra tôn giáo.

Muốn trả lời câu hỏi đó phải xuất phát từ nhân thức duy vật về lịch sử theo quan điểm của chủ nghĩa Mác. Theo chủ nghĩa Mác, tôn giáo có nguồn gốc x• hội, nhận thức luận và tâm lý học.

Các nhà lý luận theo trường phái duy tâm thường cho rằng tôn giáo là cái tự có, thần thánh là cái hiện hữu ngoài thế giới vật chất và đến với con người qua một sự “khải minh” (sự ứng báo: Maria được báo trước sinh ra Giêsu, Môhammét được ứng báo sẽ là sứ giả, nhà tiên tri của đế quốc ả Rập…); hoặc là một thuộc tính vốn có trong ý thức con người mà không lệ thuộc vào hiện tượng khách quan. Hay nói cách khác, tôn giáo là sản phẩm mang tính nội sinh của ý thức con người. Đó là một sai lầm lớn.

Chúng ta biết rằng tôn giáo không phải là cái đỉnh cao nhất của sự phát triển tư tưởng loài người. Tôn giáo cũng không phải xuất hiện cùng một lúc với sự xuất hiện x• hội loài người và không m•i m•i tồn tại trong x• hội loài người. “Tôn giáo là sự phản ánh thế giới vật chất vào ý thức con người một cách đặc biệt song cũng không nằm ngoài quy luật mang tính lịch sử, tức là có sự khởi đầu và có sự biến chuyển cùng với sự biến chuyển của lịch sử tuy có châm hơn bởi nhiều yếu tố trung gian. Nói cách khác, tôn giáo là một hiện tựơng thuộc kiến trúc thượng tầng và đương nhiên cũng là một hiện tượng hay nói đúng hơn là một sự kiện lịch sử” nên nó có nguồn gốc và quá trình hình thành của nó.