Đây là tập họp một Bài-ba-tập - gọi là một trilogie cũng được, về một giai đoạn lịch sử nhìn theo hướng toả rộng dần: 1/ "Hành trình khởi phát của một anh hùng" nhìn từ một cá nhân; 2/ "Nhà ta: người Miền Dưới" như lời nhận định từ bên trong về một tập đoàn tông tộc; và 3/ "Ả Trần, Mai Kiện, Hồi Hột - Phía khuất của sửđược-kí" đặt vấn đề một giai đoạn lịch sử Việt Nam trong tính chất quốc tế của khu vực. Sức mạnh ào ạt của hệ thống đế quốc Sa mạc - Trung nguyên tràn xuống nam va chạm mạnh với một tập đoàn sông nước vừa thu thập quyền bính đất đai nhưng vẫn chưa tách khỏi trọng tâm bềnh bồng phía biển, khiến biến động vướng víu đến toàn khu vực nước được nối kết. Lịch sử triều Trần, lịch sử thời đại này, do đó, xứng đáng được hưởng một lối nhìn khác, không giản dị như của sử thần xưa về một triều đại riêng biệt, hay của sử gia mang tinh thần dân tộc chủ nghĩa được nâng cấp lên đến đỉnh cao trong cuộc chiến vừa qua mà thật ra vẫn loay hoay trong một khung cửa hẹp. cửa hẹp. 2006. Ban biên tập giúp thêm vài chú thích, ở đây tôi giữ nguyên văn của mình, có thêm bớt vài câu chữ, xếp đặt cho hợp với lần tập họp này.

Tôi "biết" ông Trần Hưng Đạo - không biết Trần Quốc Tuấn - lần đầu là nơi tờ truyện tranh xuất hiện đồng thời với truyện bà Thánh Jeanne d'Arc (Trinh Nữ thành Orléans - La Pucelle d'Orléans), thời Thống chế Pétain cổ động cho một tinh thần yêu nước Đại Nam của Đại Pháp trong khuôn khổ Đại Nhật Nhĩ Man. Tranh vẽ ông anh hùng đứng giữa quân tướng cờ xí đuôi nheo, mặc đồ hát bội, chỉ tay xuống sông Hát "Thề rằng..." Lúc đi học, biết thêm nhiều về ông nhưng vẫn còn tin rằng chuyện chỉ tay xuống sông Hát là có thật, là "chân lí không thể nào thay đổi". Vướng víu đó khiến cho lúc đã hơi già, thấy tượng ông đứng bên bờ sông Sài Gòn lại tin lời người ta bảo rằng ông chỉ gươm xuống sông là mượn ý của một bàvăn, hối thúc "Mau mau kéo neo mà chạy! Dong buồm ra khơi!" Quá khứ chồng chất, dù bằng huyền thoại, cũng là một thứ chân lí khó tẩy xoá, ông còn đứng đấy để đời thêm một chuyện tiếu lâm. Nhưng cũng thật may vì là anh hùng cứu nước, ông không bị ghép tội là tài sản của nguỵ, khỏi bị đập phá sau 4-1975 như người ta đã đập phá những tượng khác, theo cách hiểu bình thường, không có ý nghĩa chính trị phe phía nào, như trường hợp khối tượng Bông lúa của Bậc thầy ở Cần Thơ nghe nói được thay bằng hình Lãnh tụ xấu-ỉnh, bỏ thì... không dám, mà vương thì tội nghiệp cho xứ sở. Như chuyện hàng ngàn cây hoa sữa mỗi nơi, đang toả "hương thơm" ngào ngạt trên các tỉnh miền Trung!