Trong tiến trình lịch sử mấy ngàn năm của người Việt, nhiều dòng họ đã có những đóng góp to lớn đối với Quốc gia-Dân tộc mà tên tuổi còn lưu lại nơi sử sách. Họ Mạc ở Hà Tiên chính là một cự tộc như vậy.

Vào cuối thế kỷ XVII đầu thế kỷ XVIII, nhiều nước Đông Nam Á đã đón nhận một làn sóng di cư ồ ạt của người Hán, họ Mạc cũng nằm trong số đó. Như một sự tình cờ của lịch sử, Mạc Cửu cùng những người thân tín đã xiêu dạt đến đất Hà Tiên (theo cái nghĩa sơ khởi là vùng đất bao gồm cả vùng ngoại vi của Hà Tiên bây giờ). Thời điểm này trên khu vực phía Nam của bán đảo Đông Dương đang có nhiều biến động: Các chúa Nguyễn đứng đầu xứ Đàng Trong đang cùng người Việt mở rộng cương thổ về phương Nam; Chân Lạp-chủ nhân của nền văn minh Ăngkor huy hoàng (thế kỷ IX đến thể kỷ XII) đang trên đà suy yếu; trong khi đó phong kiến Xiêm trưởng thành nhanh chóng, cũng tìm cách mở rộng ảnh hưởng của mình xuống Chân Lạp và một phần đất đồng bằng hạ lưu sông Mêkông. Chính ở bối cảnh đầy nhạy cảm như vậy, Mạc Cửu đã chiêu tập lưu dân, khai phá vùng đất rộng lớn đặt tên là Hà Tiên; rồi dâng thành quả to lớn ấy cho chúa Nguyễn. Kể từ đó đất Hà Tiên trở thành đất tận cùng biên giới Tây Nam của Đàng Trong. Mặc dù là đất biên khổn, nhưng dưới sự cai quản của các thế hệ họ Mạc, Hà Tiên đã trải qua một thời gian dài trong sự trù mật về kinh tế, phồn thịnh về văn hóa, xứng đáng là phên dậu của chính quyền Thuận Hóa. Vậy nên lịch sử Hà Tiên gắn liền cùng công lao họ Mạc. Bởi thế, trong tâm trạng xúc động, GS. Trần Văn Giàu từng nhắc nhở hậu thế chúng ta: “Đừng quên rằng, thuở ấy, Hà Tiên có họ Mạc”22 . Trần Văn Giầu: Lợi tựa viết trong: Mạc thị gia phả của Dinh Đức Hầu, Vũ Thế Dinh, Nxb GD, H. 2005, Tr4.

Trong một vài thập niên trở lại đây, nhiều nhà nghiên cứu đã cố gắng đi vào tìm hiểu đất Hà Tiên trong mối liên hệ khăng khít với họ Mạc. Ở trong nước, như: Đông Hồ Lâm Tấn Phác, Trần Thiêm Trung, Vũ Văn Kính, Trương Minh Đạt, Nguyễn Khắc Thuần; ở ngoài nước: Cheng Chinh Ho (Trần Kinh Hòa), E. Gaspardone... Nhiều góc khuất lịch sử nhờ vậy đã được đưa ra ánh sáng.

Kết cấu đề tài:

I. Hà Tiên trong bối cảnh khu vực phía nam bán đảo đông dương cuối thế kỷ XVII đầu thế kỷ XVIII.

II. Họ Mạc hướng về đàng trong.

III. Họ Mạc mở mang xứ hà Tiên