Âm Lịch và LịchÂm - Dương

“Tết âm lịch là ngày lễ lớn của một phần tư dân số trên thế giới, tuy nhiên, có rất ít người biết cách tính ra ngày này. ”

GS. Helmer Aslaksen – NationalUniversity of Singapore

Tôi xin mở đầu bằng một trích dẫn nói về Âm Lịch của giáo sư khoa toán trường ĐH Quốc Gia Singapore - Helmer Aslaksen, người đã có nhiều nghiên cứu sâu sắc về âm lịch, để nói lên sự khó khăn trong các phép tính ra lịch của người Việt Nam, Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản và Mông Cổ. Vậy câu hỏi đặt ra là thế giới có bao nhiêu loại lịch, căn cứ vào đâu để làm lịch và tại sao người Trung Hoa lại có một loại lịch phức tạp đến thế?

1.Các loại lịch trên thế giới:

Trên thế giới căn cứ vào cách tính lịch người ta chia ra làm 3 loại lịch: (1) Lịch Âm (Lunar Calendar) là loại lịch chỉ căn cứ vào chuyển động của mặt trăng làm cơ sở định ra năm tháng, (2) Lịch Dương (Solar Calendar) tức là chỉ dựa vào mặt trời để định ra năm tháng, (3) Lịch Âm - Dương (Lunisolar Calendar) thì dựa vào cả mặt trăng, lẫn mặt trời để tính năm tháng.

+ Loại lịch thứ nhất, hoàn toàn bỏ qua mặt trời, chỉ dựa vào mặt trăng là lịch của các nước Hồi giáo. Do đó trung bình một năm của người Hồi Giáo chậm khoảng 11, 5 ngày so với người phương Tây và nếu bạn sống ở một nước Hồi Giáo (VD: Iraq) thì sau khoảng 30 năm bạn lại bị “già” thêm một tuổi dù số ngày hít khí trời so với người bạn sinh cùng ngày ở phương Tây là như nhau.

+ Loại thứ hai: Dương Lịch thì quá quen thuộc với chúng ta, lấy sự chuyển động trái đất quanh mặt trời làm cơ sở tính năm. Một chu kỳ chuyển động như vậy của trái đất là 365, 242199 ngày, tức là sấp xỉ 365 ẳ ngày, và do đó để chính xác người ta đặt một năm thường là 365 ngày và cứ 4 năm người ta lại cộng thêm một ngày (29-2) để thành năm nhuận với 366 ngày. Nhưng như vậy, các bạn có thể tính toán ra, thì lại dư ra “chỳt xớu”. Vì thế để cho khớp, người ta qui định những năm có hai số cuối là 00 (như năm 1900) sẽ không là năm nhuận ngoại trừ những năm chia hết cho 400 (như năm 2000). Mặc dù chi ly trong tính toán đến vậy nhưng trung bình mỗi năm dương lịch vẫn còn dư ra 29 giây và khoảng 3000 năm nữa có thểsẽ có một năm nhuận “đặc cỏch”.

Phương Tây có hai sự kiện lớn liên quan đến Lịch đó là (1) vào thế kỷ I trước công nguyên, Julius Caesar đặt ra lịch Julius (tiếng Anh là Julian Calendar - còn gọi là lịch cũ) và (2) ngày 14 tháng 10 năm 1582 phương Tây bắt đầu chuyển sang sử dụng lịch mới, lịch Gregorius (Gregorian Calendar). Lịch Julius tính 365 ngày cho năm thường và 366 ngày cho năm nhuận và hoàn toàn không tớnhđến khoản “dư ra chút xíu” trên. Do nhiều biến cố lịch sử, phần lớn do chủ quan/ tính toán sai của các nhà chiêm tinh học) nên khi áp dụng lịch Gregorius năm 1582, tây lịch phải cộng thêm 10 ngày mới khớp với chu kỳ mặt trời. Riêng các nước Anh - Mỹ phảiđến năm 1753 lịch Gregorius mới được sử dụng chính thức và nước Nga áp dụng sau cách mạng tháng 10 – 1917.

+ Loại lịch thứ ba: chính là loại âm lịch chúng ta đang dùng, mà gọi một cách chính xác phải là lịch Âm – Dương (lunisolar calendar). Lịch của người Trung Hoa (mà sau này được tất cả các nước xung quanh như Việt Nam, Nhật Bản, Triều Tiên và Mông Cổ lấy làm lịch chính thức), lấy chu kỳ chuyển động của mặt trăng để tính tháng (nên tháng gọi là Nguyệt), nhưng lại dùng chu kỳ của mặt trời để tính năm và các tiết khí như Lập Xuân, Vũ Thủy, Kinh Trập… Sở dĩphải làm như vậy vì Trung Quốc là một nước nông nghiệp trồng lúa nước và phụ thuộc rất nhiều vào thời tiết. Việc tính toán chính xác chuyển động của mặt trăng và đặc biệt là mặt trời có ý nghĩa hết sức quan trọng trong xác định mùa vụ để đạt kết quả tối ưu.

Đây chính là cội nguồn của sự phức tạp trong việc tính toán năm tháng âm lịch. Chu kỳ chuyển động của mặt trăng vì chịu nhiều tác động của các hành tinh khác nên không đều. Do đó, tháng âm lịch khi thì 29 ngày, khi thì 30 ngày, tựy theo nhịp chuyển động của “Chị Hằng” đỏng đảnh và riêng việc tính toán điều này đã đòi hỏi nhiều phép tính toán học phức tạp (các bạn có thể tham khảo các phép tính này đều có trong sourcecode của thư viện VietnameseCalendarLib của tôi).

Vấn đề tiếp theo là do tháng âm lịch ngắn hơn tháng dương lịch nên để đuổi kịp (một cách tương đối) chu kỳ mặt trời, cứ 2 hoặc 3 năm, người ta lại phải cộng thêm một tháng thứ 13 vào – đó là tháng nhuận và tháng này luôn có cùng tên với tháng trước nó. Người xưa đặt ra qui luật để tính tháng nhuận như sau:

* Qui - tắc 1: Tháng nhuận của âmlịch là tháng không có ngày bắt đầu một trung khí (tức là có các tiết khí giữa mùa như Xuõn Phõn, Hạ Chí…) * Qui - tắc 2: Ngày Đông Chí phải nằm trong tháng mười một âm lịch (qui tắc chủ yếu). * Qui - tắc 3: Không đặt nhuận ở 3 tháng kế tiếp là tháng Mười Một, tháng Chạp và tháng Giêng.

* Qui-tắc 2: Ngày Đông Chí phải nằm trong tháng mười một âm lịch (qui tắc chủ yếu).

* Qui-tắc 3: Không đặt nhuận ở 3 tháng kế tiếp là tháng Mười Một, tháng Chạp và tháng Giêng.

Các qui tắc trên hiện đã lạc hậu vì theo các tính toán của máy tính thì năm 2034 (tức năm Quí Sửu) sẽ có nhuận vào tháng Mười Một. Các bạn có thể tham khảo nghiên cứu của GS. Helmer Aslaksen tại trang web http://www.math.nus.edu.sg/aslaksen/calendar/ để tìm hiểu thêm về vấn đề này.

2.Sự khác biệt giữa lịch Việt Nam cải cách và lịch Trung Quốc.

“Phần này tính căn cứ theo quyết định số 121/ CP ngày 8 - 8 - 1967 của Hội Đồng Chính Phủ. Đã tính tất cả 792 ngày tiết và 408 tháng âm lịch, trong đó có 217 tháng đủ, 191 tháng thiếu, 12 tháng nhuận. Trong thời gian 33 năm sắp tới trên thế giới sẽ xảy ra 73 nhật thực và 48 nguyệt thực: — nước ta sẽ trông thấy 10 nhật thực và 29 nguyệt thực. Ngày tháng âm lịch trong thời gian nói trên