TÓM TẮT: Trên cơ sở những tư liệu mới khảo sát ở địa phương, bài báo đã bổ sung

thêm phần nghiên cứu về giai đoạn cuối của phong trào chống thuế năm 1908 ở Trung kỳ diễn

ra trên địa bàn Thanh - Nghệ tĩnh và thủ lĩnh Nguyễn Hàng Chi - một trong những tấm gương

yêu nước có ảnh hưởng quan trọng trong phong trào này ở Nghệ Tĩnh đầu thế kỷ XX.

Phong trào Chống Thuế năm 1908 ở

Trung Kỳ là một sự kiện rất đáng lưu ý

trong lịch sử cách mạng cận đại Việt Nam

về cả hai phương diện quy mô cũng như

tính chất. Phong trào này đã được nghiên

cứu khá tỉ mỉ ở địa bàn trung tâm của nó là

Quảng Nam. Nhưng giai đoạn cuối của

phong trào đó khi lan ra tới Thanh - Nghệ

Tĩnh thì còn ít người chú ý, ngoài vài dòng

ghi chép sơ sài của Huỳnh Thúc Kháng,

Phan Châu Trinh trong các tác phẩm của

các cụ viết về thời kỳ này (có lẽ do các cụ

bị bắt trước khi phong trào bùng lên ở xứ

Nghệ nên không có tư liệu nhiều chăng).

Nghệ Tĩnh, quê hương của Phan Bội

Châu, người cầm đầu khuynh hướng bạo

động ở Việt Nam đầu thế kỷ XX, là một

địa bàn chiến lược của Duy Tân hội. Trong

lúc tập trung mọi cố gắng đưa người xuất

dương học tập để chuẩn bị võ trang bạo

động, Phan Bội Châu vẫn không từ bỏ

những bình thức hoạt động vốn được coi là

đặc trưng của khuynh hướng cải cách. Trên

đất Nghệ Tĩnh lúc đó, bên cạnh các hội

buôn của các sĩ phu ít nhiều thuộc phái cải

cách như hội buôn Mộng Hanh của Lê Văn

Huân ở chợ Trổ (Đức Thọ), hội buôn của

Lê Đình Phương (Tú Phương) ở phố Xuân

Tân (Can Lộc) . thì cũng có Triêu Dương

thương quán của Ngô Đức Kế, Đặng

Nguyên Cẩn ở Vinh được thành lập với sự

thoả thuận của Phan Bội Châu. Vì thế ở

Nghệ Tĩnh, bên cạnh những hoạt động chủ

yếu của Duy Tân hội là chuẩn bị bạo động

thì sự hỗ trợ của các hoạt động cải cách là

một trong những cơ sở đánh giá Phong

trào Chống Thuế ở Nghệ Tĩnh. Trong cuốn

Vụ kháng thuế ở Trung Kỳ năm 1908,

Huỳnh Thúc Kháng đã nhận xét: ''Nghệ

Tĩnh và Nam Ngãi, từ phái văn học đến

phái cần Vương nghĩa hội thường một

mạch câu thông với nhau. Đến phong trào

tân học cải cách cùng Đông học cán dùi

TẠP CHÍ PHÁT TRIỂN KH&CN, TẬP 10, SỐ 09 - 2007

Trang 77

trống một nhịp với nhau, dân Nghệ Tĩnh hò

reo như, gió đưa điều!!!”.1 Nguyễn Văn

Xuân thì khẳng định: ''Dù sao, chúng ta

thấy duy nhất ở Thanh Nghệ hai phái

Quang Phục và Duy Tân còn có sự liên hệ

nhau. Còn như ở Quảng và Hà Nội, hai

phái tách rời nhau để để làm việc, chỉ giúp

nhau trên mỗi một khoản bí mật tiền bạc

cho du học sinh, nhưng cũng nơi có nơi

không Còn các hoạt động khác, họ đi

riêng nhau, có khi chống nhau ''cơ hồ nổ

lên đảng tranh'', như Phan Bội Châu từng

ghi nhận trong Tự phá