Lời nói đầu

1. Lý do chọn đề tài

Việt nam, 20 năm đổi mới, nền kinh tế đã phát triển mạnh mẽ, đời sống nhân dân được cải thiện, tỷ lệ nghèo đói giảm nhanh, vị thế đất nước trên trường quốc tế được nâng lên v.v.. Nền kinh tế tăng trưởng cao và tương đối ổn định, đầu tư và xuất khẩu hàng năm tăng đều đặn và có chiều hướng tích cực.

Thời kỳ đầu đổi mới, những thay đổi về chính sách vĩ mô và môi trường kinh tế trong nước đã khơi dậy nguồn lực và đóng góp cho tăng trưởng, phát triển. Những thuận lợi trước đây không còn nhiều và những khó khăn, thách thức đang xuất hiện. Đến nay, các nguồn lực vốn, tài nguyên, công nghệ đang dần được sử dụng hiệu quả hơn và cạnh tranh hơn trong một nền kinh tế mở. Muốn tăng hiệu quả và phát triển bền vững, nền kinh tế phải coi trọng phát triển nguồn nhân lực và cụ thể là lực lượng lao động có kỹ năng.

Vận động của nền kinh tế Việt nam trong giai đoạn hiện nay làm cho lực lượng lao động bị xáo trộn để thích nghi với những yêu cầu mới. Những thay đổi nhanh chóng này làm thay đổi hình thức, nội dung và ngay cả tên gọi của việc làm. Việc làm của lao động qua đào tạo nghề (LĐĐTN) là một bộ phận trong tổng việc làm của nền kinh tế nó góp phần vào nhóm lao động có CMKT và là nguồn nhân lực cơ bản để hiện thực hóa quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Sự thay đổi trên thị trường lao động cùng với việc đổi mới các hoạt động đào tạo đang làm cho sự phù hợp của đào tạo và việc làm trở thành vấn đề gây tranh cãi. Đào tạo để làm việc, nếu đào tạo không có việc làm thì là đầu tư lãng phí, ngược lại việc làm mà không được đào tạo, không "học suốt đời" để nâng cao thì việc làm sẽ kém đóng góp và năng suất lao động không cao. Đào tạo và việc làm tương đồng với ý nghĩa của đầu tư cho giáo dục, đào tạo và sử dụng là hai mặt của quá trình phát triển nguồn nhân lực và nâng cao vốn nhân lực của nền kinh tế.

Thực tiễn của hoạt động đào tạo nghề hiện nay đang là tâm điểm của nhiều ý kiến liên quan đến vấn đề làm thế nào để đáp ứng nhu cầu nhân lực cho nền kinh tế. Việc sử dụng lao động kỹ thuật, lao động qua đào tạo nghề hiện nay cũng còn nhiềubất cập, chưa thể hiện vai trò là 'cầu kéo' , 'sức hút', đầu ra 'hấp dẫn' cho đào tạo. Vấn đề việc làm của lao động qua đạo nghề không chỉ đơn thuần là việc làm hay đào tạo hoặc sử dụng, mà cả ba yếu tố này đều góp phần tạo nên.

Vấn đề đặt ra là phải tạo ra và giải quyết việc làm, vừa phải phát triển đội ngũ lao động cũng như có những chính sách sử dụng và tạo môi trường cho phát triển việc làm của lao động qua đào tạo nghề. Vừa giải quyết việc làm cho đối tượng này trong sự cân đối dài hạn vừa phải đổi mới sử dụng sao cho hiệu quả đồng thời vừa thúc đẩy phát triển đào tạo đáp ứng đủ, phù hợp nhu cầu là một câu hỏi lớn đặt ra cho cả vấn đề lý luận và thực tiễn ở Việt nam.

Cho đến nay chưa có công trình nghiên cứu khoa học nào đi sâu nghiên cứu thực trạng và đề xuất các giải pháp để phát triển việc làm cho lao động qua đào tạo nghề. Xuất phát từ nhu cầu lý luận và thực tiễn trên, đặt ra sự cần thiết để lựa chọn đề tài: "Nghiên cứu việc làm của lao động qua đào tạo nghề ở Việt nam".

2. Mục đích nghiên cứu

- Hệ thống hóa những vấn đề lý luận về việc làm của LĐĐTN.

- Phân tích, đánh giá thực trạng, tìm hiểu những vấn đề chủ yếu hiện nay về việc làm của lao động qua đào tạo nghề.

- Đề xuất một số giải pháp nhằm phát triển việc làm của LĐĐTN ở Việt Nam.

3. Đối tượng nghiên cứu

Việc làm của lao động qua đào tạo nghề, trong đó chủ yếu tập trung vào các vấn đề liên quan đến việc làm, sử dụng và giải quyết việc làm của LĐĐTN.

4. Tổng quan nghiên cứu

4.1. Nghiên cứu của nước ngoài

Các nghiên cứu của nước ngoài về vấn đề lao động qua đào tạo nghề được nhìn nhận trên giác độ và tên gọi khác. Nghiên cứu có liên quan đến vấn đề này chủ yếu đề cập đến việc cải cách hệ thống đào tạo nghề như một liệu pháp chủ chốt để giải quyết vấn đề cung lao động qua đào tạo nghề cho các nền kinh tế.

Điển hình một trong những công trình đó là tác phẩm của Ngân Hàng Thế giới có tên gọi: "Cải cách Giáo dục và đào tạo nghề", công trình đề cập rất nhiều kinh nghiệm của các nước phân ra làm các khối khác nhau như các nước chậm phát triển, các nước phát triển và các nước đang chuyển đổi. Trong đó vấn đề cốt lõi được giải quyết là làm thế nào để cải cách hệ thống giáo dục nghề nghiệp hiện nay phù hợp với thị trường lao động. Mỗi quốc gia, mỗi nền kinh tế có những điều kiện cụ thể khác nhau nên có những bài học khác nhau về cải cách hệ thống dạy nghề. Trong đó công trình cũng có đề cập đến những chính sách, mô hình khác nhau của các nền kinh tế trong giải quyết mối quan hệ giữa đào tạo và thị trường lao động, vấn đề việc làm cho đối tượng đầu ra của hệ thống đào tạo trong tương quan với hoạt động kinh tế.

Một ấn phẩm được coi là có nhiều liên quan đến các vấn đề việc làm của lao động kỹ thuật nghề nghiệp của Ngân hàng phát triển Châu á (ADB): "Giáo dục kỹ thuật và Dạy nghề" xuất bản năm 1990, về các vấn đề đào tạo nghề cho người lao động, kinh nghiệm của các nước. Trong ấn phẩm này nội dung chủ yếu đi sâu vào các chức năng, đặc điểm của hệ thống dạy nghề, các chính sách của các quốc gia trong việc đào tạo nghề. Ngoài ra có đi sâu vào việc đào tạo nghề đáp ứng các nhu cầu của các khu vực kinh tế khác nhau trong nền kinh tế. Đặc điểm cơ bản của nội dung ấn phẩm này khác với các ấn phẩm khác là đi sâu vào phân tích kết cấu hệ thống giáo dục và dạy nghề với kinh nghiệm của nhiều nước có mô hình đào tạo nghề khác nhau.

Nghiên cứu của nước ngoài còn rất nhiều ấn phẩm và công trình khác đề cập đến những tính toán hiệu quả cá nhân thu được từ việc đi học và tìm việc làm đối với đối tượng theo học các chương trình giáo dục kỹ thuật và dạy nghề. Đồng thời có những nghiên cứu sâu liên quan đến cơ hội việc làm cho lao động và phân tích lựa chọn cơ hội học nghề cho người học. Tuy nhiên đến nay, chưa có công trình nào nghiên cứu sâu về việc làm của nhóm đối tượng là lao động qua đào tạo nghề.

4.2. Một số nghiên cứu trong nước

Một số nghiên cứu trong nước có liên quan trực tiếp đến vấn đề lao động kỹ thuật đó là nghiên cứu của PGS.TS. Đỗ Minh Cương có tựa đề: “Phát triển laođộng kỹ thuật ở Việt Nam- Lý luận và thực tiễn” . Nghiên cứu này đã đi sâu vào phân tích lực lượng lao động kỹ thuật nói chung trong đó có đề cập sâu đến hệ thống đào tạo nghề hiện nay và sản phẩm, kết quả của quá trình đào tạo. Nghiên cứu này tập trung vào khía cạnh cung lao động kỹ thuật trong nền kinh tế và các giải pháp chủ yếu để phát triển đào tạo nghề thúc đẩy cung lao động kỹ thuật cho nền kinh tế, trong đó đã đề cập đến việc làm như kết quả của quá trình đào tạo nhưng không tập trung vào LĐĐTN mà toàn bộ nhóm lao động kỹ thuật.

Nghiên cứu thứ hai có nhiều điểm tương đồng với nghiên cứu trên đó là đề tài KX-05-10 do GS.TSKH. Nguyễn Minh Đường làm chủ nhiệm: "Thực trạng và giải pháp đào tạo lao động kỹ thuật (Từ sơ cấp đến trên đại học) đáp ứng yêu cầu chuyển dịch cơ cấu lao động trong điều kiện kinh tế thị trường, toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế" . Đối tượng nghiên cứu của đề tài này tập trung vào nhóm lao động kỹ thuật và nội dung cơ bản đi sâu vào nghiên cứu thực trạng và năng lực đào tạo của các cơ sở đào tạo, các chính sách đào tạo lao động kỹ thuật và những vấn đề kỹ thuật của hoạt động đào tạo (nội dung đào tạo, cơ sở vật chất, chương trình, giáo trình, giáo viên v.v...). Nghiên cứu này cũng đã đề cập đến thực trạng lực lượng lao động kỹ thuật đáp ứng nhu cầu cho công nghiệp hóa, hiện đại hóa nhưng không giải quyết các vấn đề liên quan đến việc làm.

Nghiên cứu khác có liên quan đó là Luận án Tiến sỹ của TS. Phan Chính Thức với đề tài: "Những giải pháp phát triển đào tạo nghề góp phần đáp ứng nhu cầu nhân lực cho sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa" . Công trình này đề cập đến hệ thống đào tạo nghề trên giác độ hệ thống cung ứng nhân lực lao động qua đào tạo nghề cho nền kinh tế và đi sâu vào nghiên cứu thực trạng và các vấn đề của hệ thống đào tạo nghề của Việt nam. Một số giải pháp mà công trình này đưa ra tập trung vào phát triển hệ thống dạy nghề đáp ứng nhu cầu CNH-HĐH đất nước.

Một ấn phẩm khác đề cập đến vấn đề phát triển nguồn nhân lực lao động tốt nghiệp đại học của tác giả Đỗ Minh Cương và Nguyễn Thị Doan , trong đó đề cập nhiều đến các vấn đề hệ thống đào tạo đại học hiện nay và các vấn đề về chính sách và hoạt động đào tạo đại học nhằm phát triển đội ngũ lao động trí thức phụcvụ quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế.

Một công trình trực tiếp giải quyết vấn đề việc làm đó là:"Về chính sách giải quyết việc làm ở Việt nam" của tác giả Nguyễn Hữu Dũng . Nghiên cứu này đi sâu và phân tích toàn diện các chính sách giải quyết việc làm trong nền kinh tế trong những năm cuối thế kỷ 20. Tác giả đã trình bày phủ rộng hầu hết các vấn đề liên quan đến các chính sách giải quyết việc làm và đề xuất các giải pháp giải quyết việc làm ở nước ta. Tuy nhiên công trình này không đề cập riêng cho việc làm của nhóm đối tượng lao động qua đào tạo nghề và các vấn đề liên quan đến nhóm đối tượng này.

Ngoài ra có một số công trình nghiên cứu khác cũng gần gũi với chủ đề việc làm của lao động qua đào tạo nghề là công trình "Về xu hướng công nhân hóa ở nước ta hiện nay" của tác giả Nguyễn An Ninh đặt ra và giải quyết các vấn đề phát triển mang tính giai cấp của đội ngũ công nhân công nghiệp ở nước ta trong giai đoạn hiện nay. Nghiên cứu có đề cập đến số lượng, chất lượng, đào tạo, và sử dụng lao động là đội ngũ công nhân kỹ thuật nhưng chủ yếu trên giác độ phát triển và củng cố đội ngũ để giai cấp công nhân trở nên đội tiền phong vững mạnh.

Có thể khẳng định, cho đến thời điểm này chưa có công trình nào, gồm cả quốc tế và trong nước, đề cập cụ thể đến vấn đề việc làm của lao động qua đào tạo nghề. Những nghiên cứu đã có có thể hoặc là tập trung vào giải quyết vấn đề việc làm nói chung hoặc là giải quyết vấn đề đào tạo nghề. Sự khác biệt của nghiên cứu này với các nghiên cứu trước đây và đang có hiện nay ở hai đặc điểm chính: (i) tiếp cận sâu về đặc điểm và cấu trúc việc làm của nhóm đối tượng lao động qua đào tạo nghề và (ii) nghiên cứu vấn đề việc làm như một kết quả đầu ra của đào tạo nghề.

5. Phạm vi nghiên cứu

- Nội dung: Việc làm của lao động qua đào tạo nghề ở Việt nam.

- Không gian: Trên phạm vi cả nước, có sử dụng kết quả khảo sát thực tiễn tại một số tỉnh/thành phố, Bộ/ngành, cơ sở đào tạo nghề và doanh nghiệp.

- Thời gian: Thực trạng hiện nay và đề xuất giải pháp cho thời kỳ 2011-2020.

6. Phương pháp nghiên cứu

Luận án sử dụng một số phương pháp sau đây:

- Phương pháp nghiên cứu duy vật biện chứng.

- Phương pháp thống kê, hồi cứu tài liệu, kế thừa các kết quả nghiên cứu trong và ngoài nước về việc làm, đào tạo, thị trường lao động, nguồn nhân lực;

- Phương pháp khái quát hóa, quy nạp, nội suy, so sánh đối chiếu v.v..

- Phương pháp mô hình kinh tế lượng.

7. Đóng góp của luận án

7.1. Về lý luận, luận án:

- trình bày một cách hệ thống lý luận về việc làm của LĐĐTN;

- phân tích, tính toán cơ hội việc làm, khác biệt thu nhập của LĐĐTN và lý giải mối quan hệ biện chứng giữa việc làm với đào tạo nghề; vận dụng khái niệm vốn nhân lực phân tích việc làm của LĐĐTN.

7.2. Về thực tiễn, luận án:

- phân tích và chỉ rõ thực trạng việc làm của LĐĐTN, qua đó, việc sử dụng, đào tạo và giải quyết việc làm cho đội ngũ lao động qua đào tạo nghề hết sức có ý nghĩa với sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

- đề xuất những giải pháp mang tính đột phá cho việc đào tạo và giải quyết việc làm cho LĐĐTN trong giai đoạn 2011-2020.

8. Cấu trúc của Luận án

Luận án gồm các phần: Lời nói đầu; nội dung; kết luận, danh mục các công trình của tác giả, tài liệu tham khảo, phụ lục. Nội dung luận án có 3 chương:

- Chương 1: Cơ sở lý luận về việc làm của lao động qua đào tạo nghề

- Chương 2: Phân tích thực trạng việc làm của lao động qua đào tạo nghề ở

Việt Nam

- Chương 3: Một số giải pháp chủ yếu phát triển việc làm của lao động qua đào tạo nghề ở Việt nam

MỤC LỤC

Lời mở đầu ......1

Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ VIỆC LÀM CỦA LAO ĐỘNG QUA ĐÀO TẠO NGHỀ .....7

1.1. Một số khái niệm về Việc làm và việc làm của lao động qua đào tạo nghề ..7

1.2. Kết cấu việc làm và cung cầu việc làm của lao động qua đào tạo nghề 14

1.3. Vai trò và đặc điểm của lao động qua đào tạo nghề .....25

1.4. Mối quan hệ giữa đào tạo và việc làm của lao động qua đào tạo nghề .30

1.5. Các nhân tố ảnh hưởng đến việc làm của lao động qua đào tạo nghề ..37

1.6. Kinh nghiệm của một số quốc gia về việc làm của LĐĐTN ...51

Tóm tắt chương 1 ..56

Chương 2: PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG VIỆC LÀM CỦA LAO ĐỘNG QUA ĐÀO TẠO NGHỀ Ở VIỆT NAM 57

2.1. Phát triển kinh tế và vấn đề việc làm ...57

2.2. Phân tích thực trạng việc làm của lao động qua đào tạo nghề ..64

2.3. Các chính sách giải quyết việc làm của lao động qua đào tạo nghề .... 109

2.4. Chính sách và hoạt động dạy nghề ... 121

Tóm tắt chương 2 . 125

Chương 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP CHỦ YẾU PHÁT TRIỂN VIỆC LÀM CỦA LAO ĐỘNG QUA ĐÀO TẠO NGHỀ Ở VIỆT NAM.... 126

3.1. Bối cảnh và định hướng phát triển việc làm... 126

3.2. Một số giải pháp chủ yếu phát triển việc làm của LĐĐTN .... 137

Tóm tắt chương 3 . 176

Kết luận 178

Danh mục một số công trình của tác giả

Tài liệu tham khảo

Phụ lục