Tóm tắt. Tổ chức lãnh thổ quốc gia là một khái niệm rộng bao hàm việc phân chia lãnh thổ quốc gia thành các đơn vị hành chính - lãnh thổ. Việc phân chia đơn vị hành chính - lãnh thổ quyết định cả việc phát triển kinh tế - xã hội, tổ chức bộ máy nhà nước ở địa phương, mối quan hệ giữa trung ương với địa phương, mối quan hệ giữa các cấp chính quyền địa phương. Trên cơ sở này, tác giả bài viết đề cập đến các nội dung cơ bản sau: Vai trò của tổ chức hành chính - lãnh thổ; yếu tố lịch sử của sự hình thành các đơn vị hành chính - lãnh thổ; sự ảnh hưởng của hình thức cấu trúc nhà nước quyết định thủ tục, trình tự xác lập, thay đổi đơn vị hành chính - lãnh thổ; phân chia đơn vị hành chính - lãnh thổ đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội và quản lý của nhà nước và xu hướng hình thành những đơn vị hành chính - lãnh thổ mới.

1. Vai trò của tổ chức hành chính - lãnh thổ *

Học thuyết Mác - Lê nin về nhà nước đặc biệt quan tâm tới vấn đề tổ chức hành chính - lãnh thổ, coi sự phân chia dân cư theo các đơn vị hành chính - lãnh thổ là một dấu hiệu, đặc trưng của Nhà nước.

Tổ chức lãnh thổ quốc gia có ý nghĩa rất lớn - một phần của tổ chức nhà nước, đảm bảo cho việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của nhà nước, phục vụ cho việc thực hiện nhiệm vụ, chức năng kinh tế - chính trị của các đơn vị hành chính - lãnh thổ và xác lập mối liên hệ giữa các đơn vị hành chính - lãnh thổ. Tổ chức lãnh thổ quốc gia là một khái niệm rộng bao hàm việc phân chia lãnh thổ quốc gia thành các đơn vị hành chính - lãnh thổ. Việc phân chia đơn vị hành chính - lãnh thổ quyết định cả việc phát triển kinh tế - xã hội, tổ chức bộ máy nhà nước ở địa phương, mối quan hệ giữa trung ương với địa phương, mối quan hệ giữa các cấp chính quyền địa phương.

Việc thiết lập các đơn vị hành chính - lãnh thổ có vai trò quan trọng trong mọi hình thái kinh tế - xã hội. Mỗi đơn vị hành chính - lãnh thổ là một bộ phận cơ cấu kinh tế - xã hội của nhà nước. Việc phân chia đơn vị hành chính - lãnh thổ phản ánh trình độ phát triển kinh tế - xã hội của các quốc gia trên thế giới, có tính đến sự phân bố lực lượng sản xuất, đồng thời chính sự phân chia đơn vị hành chính - lãnh thổ là cơ sở để thiết lập các cơ quan chính quyền địa phương. Các đơn vị hành chính - lãnh thổ là một bộ phận lãnh thổ quốc gia được xác lập nhằm thực hiện tốt nhất các nhiệm vụ chung của công cuộc xây dựng nhà nước. Chính điều này làm cho đơn vị hành chính - lãnh thổ khác với các đơn vị lãnh thổ được thành lập để thực hiện những nhiệm vụ chuyên biệt của quản lý nhà nước như các khu quân sự, khu kinh tế, khu công nghiệp, khu công nghệ cao.

Trong mối quan hệ nhà nước, các đơn vị hành chính - lãnh thổ là những chủ thể quản lý xã hội, chủ thể các quan hệ pháp luật - nhà nước, là những tế bào chính trị - xã hội của quốc gia. Mỗi đơn vị hành chính - lãnh thổ có vị trí, vai trò, ảnh hưởng nhất định tới sự phát triển của đơn vị hành chính lãnh thổ khác và đối với sự phát triển của toàn bộ quốc gia. Vì mỗi đơn vị hành chính - lãnh thổ là một bộ phận cấu thành nằm trọn trong đơn vị hành chính - lãnh thổ khác (xã nằm trong huyện, huyện nằm trong tỉnh), tất cả các đơn vị hành chính - lãnh thổ, hợp lại tạo thành lãnh quốc gia, đất nước, nhưng mỗi đơn vị hành chính - lãnh thổ là một pháp nhân công quyền độc lập với các đơn vị hành chính - lãnh thổ khác, có địa vị pháp lý khác nhau.

Sự phát triển của quốc gia tùy thuộc rất lớn vào sự phát triển của các đơn vị hành chính - lãnh thổ. Vì vậy, mọi quốc gia qua các thời đại đều có những chính sách, thái độ của mình đối với các đơn vị hành chính - lãnh thổ. Điều này tùy thuộc một phần vào hình thức chính thể nhà nước (chính thể quân chủ chuyên chế, chính thể quân chủ hạn chế, chính thể cộng hòa) và hình thức cấu trúc nhà nước - nhà nước đơn nhất hay nhà nước liên bang. Nếu trong chính thể quân chủ chuyên chế các đơn vị hành chính - lãnh thổ thực chất là những đơn vị “chính trị - lãnh thổ” chịu sự cai quản, kiểm soát của chính quyền trung ương, tính tự quản, tự quyết của các đơn vị hành chính - lãnh thổ rất hạn chế, nhưng tính tự quản địa phương được mở rộng dần trong chính thể quân chủ hạn chế và trong chính thể cộng hòa. Trong nhà nước đơn nhất và nhà nước liên bang thì sự tự quyết của các đơn vị hành chính lãnh thổ ở từng cấp cũng rất khác nhau. Các chủ thể liên bang có những quyền rất lớn như: ban hành hiến pháp, thiết lập hệ thống pháp luật của mình, định ra thuế, thu thuế, có bộ máy cảnh sát, Tòa án riêng còn trong nhà nước đơn nhất các đơn vị hành chính - lãnh thổ lại không có những quyền đó, kể cả đơn vị hành chính - lãnh thổ sau trung ương (cấp tỉnh)