Khái niệm phủ định biện chứng và những đặc điểm cơ bản của nó theo cách hiểu thông thường, khái niệm "phủ định" thường được thể hiện bằng từ "không". Phủ định có nghĩa nói "không" bác bỏ một cái gì đó và thường đồng nhất với "phủ nhận". Cũng trong ý thức thông thường thì phủ định có 2 loại: phủ định do nguyên nhân tự nhiên và phủ định do con gười gây ra hay còn gọi phủ định do ngoại lực và phủ định do ngoại lực. Để hiểu dễ dàng thì có ví dụ sau:

(1) Kiến non Kiến trưởng thành Kiến già Kiến chết

(2) Kiến non Đập Kiến chết

Trường hợp 1 là phủ định do nguyên nhân tự nhiên, trường hợp 2 do con người gây ra.

Còn những nhà triết học theo quan điểm siêu hình thì hiểu phủ định nhà là sự can thiệp của những lực lượng bên ngoài làm phá huỷ, thủ tiêu sự vật, chấm dứt sự phát triển của nó.

Vậy có thể hiểu triết học: Phủ định là sự thay thế sự vật hiện tượng này bằng sự vật - hiện tượng khác. Sự vật lệ thay thế là cái lệ phủ định. Sự vật thay thế là cái phủ định.

Trong phép biện chứng, phủ định được xem là nhân tố của sự phát triển. Mỗi sự thay thế sự vật hiện tượng này bằng sự vật hiện tượng khác làm thành mắt khâu trong sợi dây xích phát triển của hiện thực và tư duy. Sự ra đời cái mới là kết quả của sự phủ định cái cũ, cái lỗi thời.

Vậy"Phủ định biện chứng là quá trình tự thận phủ định, tự thân phát triển, là mắt khâu trên con đường dẫn tới sự ra đời cái mới, tiến bộ hơn so với cái lệ phủ định".

Phủ định biện chứng tương ứng với sự nhảy vọt về chất làm cho cái cũ mất đi, cái mới ra đời thay thế từ những thay đổi về lượng dẫn dến những thay đổi về chất, tương ứng với quá trình giải quyết mẫu thuẫn ở quy luật thống nhất và đấu tranh giữa mặt đối lập.