Loài người đã trải qua các phương thức sản xuất: cộng sản nguyên thủy, chiếm hữu nô lệ, phong kiến, tư bản chủ nghĩa, xã hội chủ nghĩa. Mỗi một xã hội đều có những mối quan hệ sản xuất riêng tương ứng với mỗi lực lượng sản xuất ở một trình độ nhất định và và với một kiến trúc thượng tầng được xây dựng nên. Từ khi chủ nghĩa xã hội trên thế giới lâm vào thoái trào, chế độ xã hội chủ nghĩa ở Liên Xô, Đông Âu sụp đổ, các thế lực đối nghịch của chủ nghĩa Mác - Lênin, của chủ nghĩa xã hội càng có dịp vụ cáo, xuyên tạc hòng bác bỏ chủ nghĩa Mác - Lênin, trong đó lý luận hình thái kinh tế xã hội là một điểm lý luận bị công kích từ nhiều phía. Hơn lúc nào hết những người cách mạng phải đấu tranh với các quan điểm thù địch nhằm bảo vệ sự đúng đắn của chủ nghĩa Mác - Lênin nói chung và lý luận Mác về hình thái kinh tế xã hội nói riêng.

Tìm hiểu về học thuyết Mác - Lênin về hình thái xã hội chúng ta phải xét trên quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về nguồn gốc động lực của sự vật. Trong triết học phương Đông thì người ta đã nói đến yếu tố biện chứng khi nói đến sự chuyển biến hoá của hai cực đối lập âm dương, đực và cái, trời và đất, sáng và tối, nóng và lạnh... Thuật ngữ phép biện chứng chỉ được hình thành thực sự khi mà Hêraclit đưa ra khi mà ông coi sự vận động phát triển của thế giới cũng giống như một dòng sông luôn luôn chảy.

Pháp biện chứng duy vật là khoa học về mối liên hệ phổ biến, cũng là khoa học về sự phát triển và phép biện chứng chẳng qua cũng chỉ là môn khoa học về những qui luật phổ biến của sự vật và sự phát triển của tự nhiên của xã hội loài người, của tư duy. Phép biện chứng duy vật với tư cách là phương pháp luận của nhận thức khoa học nên nó đòi hỏi phải xem xét các sự vận hiện tượng trong sự tác động qua lại, ảnh hưởng lẫn nhau giữa chúng trong sự vận động phát triển.

Mác đã nghiên cứu lý luận hình thái kinh tế - xã hội dựa trên những kết quả nghiên cứu lý luận và tổng kết quá trình lịch sử. Mác đã nêu ra quan điểm duy vật về lịch sử và hình thành học thuyết về hình thái kinh tế - xã hội với những quan điểm sau: