PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trong thời đại hội nhập và phát triển hiện nay, cả thế giới đều hướng tới một chân trời tri thức mới. Với tốc độ phát triển như vũ bão của khoa học kĩ thuật, thông tin bùng nổ từng phút. Do vậy, xã hội ngày càng đặt ra những yêu cầu cao hơn cho ngành giáo dục phải đào tạo nên một thế hệ người lao động mới năng động trước những biến đổi của thế giới. Vì vậy muốn đáp ứng kịp thời nhu cầu của xã hội thì việc không ngừng đổi mới các hình thức và phương pháp giáo dục là vấn đề luôn được quan tâm.

Việc đa dạng hoá các biện pháp và phương tiện dạy học đã trở thành yêu cầu thiết yếu trong dạy học hiện nay. Trong số các phương tiện dạy học thì kênh hình đã được đặc biệt chú ý, nhất là trong dạy học địa lý. Thực tế cho thấy trong khi giảng dạy nếu không có tranh ảnh và hình vẽ giáo viên khó có thể hình thành cho học sinh những biểu tượng khái niệm và khắc sâu nội dung dễ dàng. Trong môn Địa lý luôn có những sự vật, hiện tượng mà các em không thể trực tiếp quan sát được mà phải thông qua các hình ảnh như hình dạng thực của Trái Đất được chụp qua vệ tinh, hoạt động của con người ở nhiều nước khác nhau trên thế giới hay các hiện tượng như động đất, núi lửa, .Do đó hình ảnh nói riêng và kênh hình nói chung có ý nghĩa to lớn không chỉ là nguồn kiến thức mà còn có tác dụng hình thành tri thức, kĩ năng, phát triển tư duy cho học sinh, các hình ảnh sinh động với màu sắc tươi sáng còn có tác dụng hình thành xúc cảm thẩm mĩ cho các em.

Ở bậc Tiểu học lớp 1, 2, 3 kiến thức Địa lý được lồng ghép trong sách giáo khoa Tự nhiên - Xã hội nhưng ở lớp 4, 5 môn này đã được tách riêng và có chiều sâu hơn so với các lớp học trước. Nội dung địa lý lớp 5 gồm 2 phần chính là Địa lý Việt Nam và Địa lý Thế giới, cung cấp những kiến thức địa lý cơ bản về Việt Nam và các châu lục. Để mô tả chính xác địa hình và hoạt động đời sống của con người thì việc sử dụng biểu đồ, lược đồ và tranh ảnh là không thể thiếu. Do đó chương trình Địa lý lớp 5 cũng bước đầu hình thành rèn luyện một số kĩ năng sử dụng kênh hình địa lý cho các em. Đối với giờ học Địa lí, nếu là một tiết học tốt sẽ để lại cho tâm hồn trẻ những dấu ấn tốt đẹp, giúp cho trẻ có cách nhìn thêm rộng mở, thêm yêu thương con người và đất nước Việt Nam, yêu sự sống trên Trái Đất. Hơn nữa, lớp 5 là năm học bản lề trước khi học sinh bước vào Trung học cơ sở với nhiều kiến thức Địa lý chuyên sâu hơn. Nếu như ngay từ khi học Tiểu học các em có sự nhận thức sai lầm các khái niệm, các mối quan hệ địa lý đơn giản thì quá trình học địa lý trong những năm học tiếp theo có thể gặp phải một số khó khăn nhất định.

Như chúng ta đã biết, trẻ em đặc biệt là trẻ ở lứa tuổi Tiểu học có ấn tượng mạnh với những hình ảnh trực quan sinh động và hấp dẫn. Sách giáo khoa (SGK) Địa lý và Lịch sử 5 cải cách được NXB Giáo dục phát hành từ năm 2006 đã đáp ứng được yêu cầu đưa kênh hình vào giảng dạy. SGK đã cung cấp các bản đồ, lược đồ tiêu biểu, chính xác, những hình ảnh đẹp, sinh động, cũng có những yêu cầu riêng trong việc sử dụng kênh hình. Tuy nhiên trong Thế kỷ 21 chúng ta được chứng kiến sự bùng nổ thông tin chưa từng thấy, chưa bao giờ việc trao đổi thông tin của con người lại trở nên dễ dàng như vậy, kho kiến thức nhân loại ngày càng được mở rộng đặc biệt với sự hỗ trợ của mạng Internet đang phát triển trên toàn cầu. Như vậy, phải chăng chỉ sử dụng kênh hình đã được giới thiệu trong SGK vẫn chưa đủ đáp ứng nhu cầu hiểu biết ngày càng cao của con người. Bên cạnh đó sự phát triển của công nghệ thông tin, máy tính điện tử, máy chiếu cùng nhiều phương tiện dạy học hiện đại khác đang ngày càng phổ biến trong các trường học. Chính những phương tiện kỹ thuật dạy học và sự đa dạng hoá các loại hình thông tin đang mở ra nhiều lối đi mới trong dạy học nói chung và dạy học Địa lý nói riêng. Chúng lại càng hữu ích trong việc đưa các thông tin mới, kênh hình mới, phong phú hơn vào quá trình dạy học. Giáo viên có thể tìm kiếm các thông tin mới hơn, phong phú hơn từ nhiều nguồn khác nhau từ đó đổi mới nội dung và cách thức dạy học tạo sự say mê,hứng thú cho học sinh.

Tuy nhiên việc tăng cường và phát triển sử dụng các kênh hình khác nhau cũng là “con dao hai lưỡi” nếu như người giáo viên không biết vận dụng một cách linh hoạt các phương tiện này sẽ gây ra những tác dụng không mong muốn. Ở lứa tuổi Tiểu học, khả năng chú ý của các em còn kém, nếu giáo viên sử dụng hình ảnh quá nhiều sẽ làm học sinh mất tập trung vào bài học hoặc nếu giáo viên không biết cách xác định trọng tâm của bài học trong hình ảnh sẽ dẫn đến tình trạng bài giảng lan man, không có trọng tâm, chủ điểm, học sinh không nắm được nội dung chính của bài. Từ những lý do trên chúng tôi mạnh dạn nghiên cứu đề tài: “Sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lý lớp 5” nhằm nghiên cứu việc sử dụng kênh hình trong giảng dạy Địa lý lớp 5 từ đó góp phần nâng cao chất lượng giảng dậy môn học này.

2. Lịch sử vấn đề

Sử dụng kênh hình địa lý lớp 5 là một đề tài mới. Kênh hình từ lâu đã được sử dụng như một công cụ dạy học địa lý vô cùng hữu ích và nó ngày càng khẳng định vai trò không thể thiếu trong quá trình dạy học môn này. Đã có những nghiên cứu của nhiều nhà giáo dục về việc sử dụng phương tiện trực quan nói chung và kênh hình nói riêng. Tuy nhiên những nghiên cứu này đều dừng lại ở mức độ khái quát chứ chưa đi vào phân tích, nghiên cứu cụ thể về việc sử dụng kênh hình trong dạy học địa lý lớp 5

Tác giả Nguyễn Dược – Nguyễn Trọng Phúc trong cuốn “Lý luận dạy học địa lý” đã nêu lên vai trò của kênh hình “ Nó không những được coi như phương tiện minh họa cho bài học mà còn có giá trị tương đương với kênh chữ một nguồn thông tin dưới dạng trực quan”. Tuy nhiên vấn đề cụ thể ra sao, phương pháp khai thác như thế nào vẫn chưa được đề cập đến

Trong cuốn “Tự nhiên xã hội và phương pháp dạy học tự nhiên xã hội (tập 2)” các tác giả đã khái quát nội dung, mục tiêu chương trình địa lý lớp 4,5 và một số phương pháp dạy học các bài địa lý lớp 4, 5. Trong đó gồm có các phương pháp quan sát tranh ảnh địa lý, phương pháp sử dụng bản đồ trong dạy học các bài địa lý lớp 4, 5; Phương pháp sử dụng số liệu thống kê, biểu đồ. Tuy nhiên các phương pháp này chưa đề cập đến việc mở rộng khai thác kênh hình từ nguồn ngoài SGK

Nhìn chung, việc sử dụng kênh hình trong dạy học địa lý đã được nhiều tác giả đề cập đến trong nhiều sách và tài liệu tham khảo khác nhau. Song việc lựa chọn và xây dựng được các kênh hình cần thiết cho mỗi tiết học, đặc biệt là việc cách sử dụng chúng như thế nào, khai thác ra sao để đạt hiệu quả tốt nhất chưa được thể hiện đầy đủ, hầu hết các tác giả mới chỉ nói đến một số loại kênh hình và chưa đề cập đến việc sử dụng các loại kênh hình khác nhau cho từng khối lớp. Cho đến nay vẫn chưa có tài liệu nào nghiên cứu về việc sử dụng kênhh hình cụ thể cho từng lớp học đặc biệt là lớp 5

Kế thừa những thành tựu từ nghiên cứu của các tác giả nói trên và xuất phát từ yêu cầu thực tế thì việc nghiên cứu đề tài “Sử dụng kênh hình trong dạy học địa lý lớp 5” là cần thiết

3. Đối tượng, phạm vi và mục đích nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đề tài lấy việc sử dụng kênh hình trong giảng dạy môn Địa lý lớp 5 làm đối tượng nghiên cứu trên cơ sở đối tượng thực nghiệm là học sinh lớp 5 trường Tiểu học Thụy Vân, Việt Trì, Phú Thọ

3.2. Phạm vi nghiên cứu

Kênh hình có rất nhiều nguồn, nhiều cách phân loại khác nhau tuy nhiên trong phạm vi nghiên cứu đề tài khoa học của sinh viên chúng tôi đặc biệt chú trọng nghiên cứu các kênh hình trong SGK Lịch sử và Địa lý lớp 5, phần Địa lý. Các loại kênh hình chủ yếu được nghiên cứu là : bản đồ; biểu đồ và số liệu thống kê; tranh ảnh có nội dung địa lý. Ngoài ra đề tài cũng mở rộng đối chiếu kênh hình từ các nguồn khác nhau cơ bản là từ mạng Internet

3.3. Mục đích nghiên cứu

Việc đổi mới phương pháp dạy học luôn là vấn đề cần thiết đối với mọi môn học, bậc học trong đó sử dụng kênh hình trong giảng dạy Địa lý đang là xu hướng được quan tâm. Trong đề tài này chúng tôi chú trọng nghiên cứu việc sử dụng kênh hình trong môn Địa lý lớp 5. Quan trọng hơn là nghiên cứu cách sử dụng kênh hình khác nhau sao cho có hiệu quả và hợp lý nhất. Trên cơ sở đó xây dựng một số giáo án mẫu và tiến hành thực nghiệm để thấy được giá trị thực tiễn của đề tài nghiên cứu

4. Giả thuyết khoa học

Đề tài thiết kế một số bài giảng môn Địa lý lớp 5 nhằm nâng cao hiệu quả học tập và giảng dạy môn học này, đề tài được áp dụng vào thực tế có thể gây hứng thú cho người học, giúp học sinh tiếp thu bài hiệu quả hơn, đáp ứng nhu cầu của người học, nâng cao chất lượng dạy và học ở trường Tiểu học.

5. Đóng góp của đề tài

- Đề tài khẳng định tầm quan trọng của kênh hình trong việc giảng dạy môn Địa lý nói chung và môn Địa lý lớp 5 nói riêng.

- Đề tài nghiên cứu một số cách cụ thể để tích hợp các kênh hình khác nhau từ đó có sự so sánh đối chiếu và đưa chúng vào bài giảng nhằm nâng cao chất lượng môn học cũng như phát triển tư duy Địa lý cho học sinh.

6. Phương pháp nghiên cứu

- Phương pháp tổng hợp tài liệu: chúng tôi nghiên cứu các tài liệu có liên quan đến đề tài gồm các tài liệu tâm lí học, giáo dục học, lí luận dạy học, các phường pháp dạy học môn địa lý thông qua nhiều nguồn khác nhau như sách báo, báo cáo khoa học, mạng Internet, đặc biệt là các sách chuyên ngành như SGK, sách giáo viên, tài liệu bồi dưỡng giáo viên. Qua nghiên cứu như vậy sẽ kế thừa và phát huy được kết quả của các công trình khoa học có liên quan đến đề tài. Từ đó xác lập được các kênh hình cụ thể và lựa chọn phương pháp khai thác kênh hình nhằm lĩnh hội tri thức và rèn luyện kĩ năng địa lý

- Phương pháp thống kê : Chúng tôi thống kê những số liệu thu được chính xác để từ đó phân tích, đánh giá, rút ra kết luận. Cụ thể là bảng điểm của các em tại những lớp được thực nghiệm, việc tiến hành phân tích bảng số liệu này là cơ sở minh chứng tốt nhất cho đề tài

- Phương pháp điều tra : đối tượng điều tra là các em học sinh và giáo viên trực tiếp giảng dạy. Thông qua việc xây dựng bảng hỏi đo thái độ và các phiếu khảo sát hiện trạng giúp người nghiên cứu nắm được thực trạng hiện nay của việc sử dụng kênh hình cũng như thái độ của học sinh trong quá trình dạy học

7. Cấu trúc đề tài

Ngoài phần mở đầu, phần kết luận và danh mục các tài liệu tham khảo, phụ lục, phần nội dung đề tài có cấu trúc như sau:

Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sử dụng kênh hình trong dạy học địa lý lớp 5

Chương 2: Sử dụng kênh hình trong SGK Địa lý lớp 5.

Chương 3: Thực nghiệm sư phạ