"Rừng x� nu" l� một truyện ngắn xuất sắc của Nguyễn Trung Th�nh (b�t danh của nh� văn Nguy�n Ngọc) v� của văn học thời chống Mĩ. Trong t�c phẩm, với h�nh tượng c�y x� nu, Nguyễn Trung Th�nh đ� l�m nổi r� khuynh hướng sử thi v� cảm hứng l�ng mạn, một đặc điểm cơ bản của văn học Việt Nam giai đoạn 1945-1975. Khuynh hướng n�y đ� chi phối sự s�ng tạo nghệ thuật của c�c nh� văn trong giai đoạn văn học n�y.

Đọc "Rừng x� nu" những nh�n vật như cụ Mết, Tn�, D�t, Mai... tạo n�n ấn tượng s�u sắc nơi độc giả. Nổi bật h�nh ảnh c�y x� nu được lặp đi lặp lại gần hai mươi lần một h�nh tượng đặc sắc bao tr�m to�n bộ thi�n truyện ngắn n�y. H�nh tượng ấy đ� tạo n�n vẻ đẹp h�ng tr�ng, chất sử thi v� l�ng mạn cho c�u chuyện về l�ng X�-man bất khuất, ki�n cường. Qua t�c phẩm, c�y x� nu, rừng x� nu đ� được Nguyễn Trung Th�nh mi�u tả thật cụ thể, thật chi tiết với ng�n ngữ gi�u chất thơ, bằng những "lời văn c� c�nh" trong một cảm x�c thật say m� v� m�nh liệt. C�y x� nu trong truyện xuất hiện rất nhiều lần v� dường như rất quen thuộc với con người nơi n�i rừng T�y Nguy�n, n� tham dự v�o tất cả những sinh hoạt, những t�m t�nh, những buồn vui của người d�n nơi đ�y trong cuộc chiến đấu chống Mĩ thật anh dũng của họ.

T�c phẩm "Rừng x� nu" l� một bản anh h�ng ca về cuộc đời anh dũng, đau thương, bất khuất của Tn� cũng như của tất cả d�n l�ng X�-man. C�u chuyện ấy được kể tr�n nền tảng ch�nh của h�nh tượng c�y x� nu - một h�nh tượng h�m chứa rất nhiều � nghĩa tượng trưng v� kh�i qu�t. Những c�y x� nu, rừng x� nu như những con người, những t�m hồn sống, vừa l� nh�n chứng, vừa tham gia bản anh h�ng ca, cũng vừa chịu đựng mọi vất vả, đau thương dưới tầm đạn kẻ th�. Nhưng bất chấp tất cả, rừng x� nu vẫn tr�n đầy sức sống, vẫn vươn m�nh l�n cường tr�ng vượt l�n mọi thương đau. C�y x� nu l� một h�nh ảnh mang t�nh chất tượng trưng cho kh�t vọng tự do, kh�t vọng giải ph�ng, cho phẩm chất anh h�ng v� sức sống tiềm t�ng m�nh liệt của d�n l�ng X�-man.

Mở đầu c�u chuyện l� h�nh ảnh "cả rừng x� nu h�ng vạn c�y" v� kết th�c vẫn l� "những rừng x� nu nối tiếp chạy đến ch�n trời". H�nh ảnh ấy như một n�t nhạc trầm h�ng, một bản đ�n dạo, l� c�i "ph�ng" cho cả một c�u chuyện khiến thi�n truyện c�ng mang đậm t�nh sử thi v� l�ng mạn hơn. Rừng c�y x� nu được xem như l� biểu tượng cho con người X�-man. Với h�nh ảnh nh�n h�a, Nguyễn Trung Th�nh đ� mi�u tả c�y x� nu như những con người, ch�ng cũng c� "vết thương", biết "ham �nh s�ng" v� "ưỡn tấm ngực lớn ra che chở cho l�ng". C�y x� nu c�n l� một h�nh ảnh so s�nh với con người "ngực căng bằng c�y x� nu". Rừng x� nu năm th�ng đứng dưới tầm đại b�c kẻ th� chịu đựng biết bao t�n ph�, cũng như những đau thương m� d�n l�ng phải g�nh chịu trước �ch k�m kẹp của giặc. "Cả rừng x� nu h�ng vạn c�y kh�ng c� c�y n�o kh�ng bị thương". "C�y bị chặt đứt ngang nửa th�n m�nh nhựa ứa ra, tr�n trề"... rồi dần dần bầm lại, đen v� đặc quện th�nh từng cục m�u lớn". H�nh ảnh đ� gợi l�n l�ng căm th� v� kết tụ một � ch� phản kh�ng.

Nhưng hơn hết vẫn l� sức sống m�nh liệt đầy sức trẻ của rừng x� nu bạt ng�n. "Cạnh một c�y x� nu mới ng� gục đ� c� bốn năm c�y con mọc l�n, ngọn xanh rờn, h�nh nhọn mũi t�n lao thẳng l�n bầu trời", "c� những c�y mới nh� khỏi mặt đất, nhọn hoắc như những mũi l�" "n� ph�ng l�n rất nhanh để tiếp lấy �nh s�ng". Thế mới biết sức trẻ của c�y x� nu m�nh liệt đến dường n�o! Sức trẻ ấy c�n mang t�nh tượng trưng cho thế hệ trẻ của l�ng X�-man. Đ� l� những Mai, D�t, Tn�, Heng, những con người lu�n gắn b� với c�ch mạng, bất khuất từ tuổi thơ, lớn l�n trong lửa đạn, trưởng th�nh trong đau thương v� sẵn s�ng chiến đấu hi sinh v� tự do của d�n tộc.

B�n cạnh đ�, sức sống bất khuất ki�n cường của c�y x� nu c�n được tạo bởi h�ng vạn c�y ở những đồi x� nu nối tiếp nhau tới ch�n trời ở tấm ngực lớn của rừng ưỡn ra che chở cho l�ng. Đ� l� những c�y x� nu thật vững chắc, xanh tốt đ� vượt l�n được cao hơn đầu người, c�nh l� sum su� như những con chim đ� đủ l�ng mao, l�ng vũ. Đạn đại b�c kh�ng giết nổi ch�ng, những vết thương của ch�ng ch�ng l�nh như tr�n một th�n thể cường tr�ng ch�ng vượt l�n rất nhanh thay thế những c�y đ� ng�", một c�y ng� xuống tức th� bốn năm c�y con lại mọc l�n cứ thế trở th�nh cả một rừng c�y x� nu nối tiếp đến ch�n trời. Những c�y x� nu, rừng x� nu ấy l� h�nh ảnh của d�n l�ng X�-man ki�n cường chống giặc, bất chấp mọi hi sinh, một l�ng đi theo Đảng, đi theo kh�ng chiến hết thế hệ n�y đến thế hệ kh�c. Đ� l� những cụ Mết, anh X�t, Tn�, Mai, D�t, anh Brơi... m� ti�u biểu l� h�nh ảnh cụ Mết. Nh� văn đ� v� cụ "như một c�y x� nu lớn". Hơn ai hết, cụ l� người hiểu rất r� sự gắn b� của c�y x� nu v� mảnh đất đang sống, hiểu được sức mạnh tiềm t�ng bất khuất của rừng x� nu cũng như của d�n l�ng X�-man. Ch�nh cụ Mết đ� n�i với Tn� "kh�ng c� c�y g� mạnh bằng c�y x� nu đất ta", "c�y mẹ chết c�y con lại mọc l�n".

C�y x� nu c�n l� người chứng kiến sự gi�c ngộ, sự hi sinh thầm lặng, l�ng dũng cảm v� � ch� quật khởi của d�n l�ng X�-man. "Đứng tr�n đồi c�y x� nu gần con nước lớn, cả v�ng X�-man �o �o rung động. V� lửa ch�y khắp rừng". �nh lửa x� nu soi s�ng lời căn dặn của anh Quyết: "Người c�n sống phải chuẩn bị dao, m�c, vụ, rựa, t�n, n�... Sẽ c� ng�y d�ng tới". Lửa x� nu thử th�ch � ch� cũng như l�ng can đảm của Tn�: "Kh�ng c� g� đượm bằng nhựa c�y x� nu... Mười ng�n tay đ� th�nh mười ngọn đuốc... m�u anh mặn ch�t ở đầu lưỡi...".

�Giọng điệu sử thi của "Rừng x� nu" bắt đầu từ c�u chuyện kể của cụ Mết dưới �nh lửa x� nu, một c�u chuyện phảng phất phong vị anh h�ng ca. V� c�y x� nu kh�ng chỉ gắn với qu� khứ, hiện tại anh h�ng m� c�n gắn b� với mọi sinh hoạt, phong tục v� đời sống văn h�a của người X�-man, của c�c d�n tộc T�y Nguy�n.

H�nh tượng c�y x� nu thật sự l� một s�ng tạo nghệ thuật đ�ng kể của Nguyễn Trung Th�nh. Nh� văn đ� lựa chọn h�nh ảnh c�y x� nu v� đem lại cho n� những � nghĩa mới những lớp � nghĩa rất kh�c nhau qua c�ch viết vừa gợi vừa tả của t�c giả. Qua h�nh tượng n�y người đọc kh�ng chỉ thấy r� sức sống ki�n cường, m�nh liệt của d�n l�ng X�-man, của con người T�y Nguy�n n�i ri�ng m� c�n l� của d�n tộc Việt Nam n�i chung trong những th�ng năm chống Mĩ.