Tôn giáo ra đời từ rất sớm. Trong quá trình hình thành và phát triển, tôn giáo đã trải qua nhiều giai đoạn thăng trầm khác nhau. Mấy thập kỷ gần đây tôn giáo đã ảnh hưởng rất lớn đến xã hội. Tôn giáo liên quan đến các cuộc xung đột dân tộc, sắc tộc ở nhiều nơi trên thế giới. Tôn giáo là nhu cầu của một bộ phận nhân dân nhưng có liên quan các lĩnh vực của đời sống như văn hóa, đạo đức, kinh tế, an ninh quốc phòng… Chính vì thế hiện nay các nhà nước, các tổ chức và nhiều nhà khoa học đã dành sự quan tâm đặc biệt đến tôn giáo. ở Việt Nam khi nghiên cứu các tổ chức tôn giáo ta không thể bỏ qua không nghiên cứu Giáo hội Phật giáo Việt Nam. Phật giáo là một trong những tôn giáo truyền bá vào Việt Nam sớm nhất. Phật giáo cũng là một trong những tôn giáo lớn trên thế giới và là một trong sáu tôn giáo được Nhà nước ta công nhận đến thời điểm hiện nay. Phật giáo đã có ảnh hưởng rất lớn đến nền văn hóa Việt Nam và đã trở thành một bộ phận của văn hóa Việt Nam, Phật giáo cũng có vai trò quan trọng trong lịch sử nhà nước phong kiến Việt Nam. Trong thời kỳ hiện đại, nhất là từ khi nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời, Phật giáo đã có nhiều đóng góp quan trọng đối với nhà nước cách mạng Việt Nam trong sự nghiệp kháng chiến kiến quốc. Ngược lại, Nhà nước Việt Nam cũng có nhiều chủ trương chính sách ảnh hưởng tới các tổ chức tôn giáo, trong đó có các tổ chức Phật giáo. Đặc biệt, từ năm 1981 trở lại đây, mối quan hệ giữa nhà nước và giáo hội có những chuyển biến với sự ra đời của Giáo hội Phật giáo Việt Nam. Về mặt pháp lý, Giáo hội Phật giáo Việt Nam đại diện cho Phật giáo Việt Nam nói chung, trong nước cũng như ngoài nước. Tuy vậy, trên thực tế, ngoài Giáo hội Phật giáo Việt Nam, còn tồn tại giáo hội Phật giáo cũ đang hoạt động và có phần bị lợi dụng, nên đã trở thành một thực lực thách thức đối với Giáo hội Phật giáo Việt Nam, mối quan hệ giữa nhà nước với “hai giáo hội“này là vấn đề nổi cộm rất cần phải nghiên cứu.

Trong quá trình xây dựng nhà nước thế tục ở Việt Nam, Nhà nước ta đã rút được nhiều kinh nghiệm trong xử lý mối quan hệ nhà nước và giáo hội, nhất là trong mối quan hệ với giáo hội Phật giáo. Nghiên cứu những thành tựu trong quan hệ nhà nước và giáo hội Phật giáo để rút ra những kinh nghiệm những bài học hữu ích là việc cần thiết. Trong giai đoạn hiện nay, chúng ta đang xây dựng nhà nước thế tục theo hướng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa thì việc nghiên cứu các giáo hội là yêu cầu cấp bách để làm sở cứ góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật về tôn giáo. Ngoài ra, nghiên cứu Giáo hội Phật giáo Việt Nam cũng xuất phát từ nhu cầu của sự phát triển bản thân Phật giáo Việt Nam. Lý do là giáo hội có vai trò quan trọng trong việc thống nhất các tổ chức hệ phái Phật giáo, trong việc hoằng dương chính pháp. Giáo hội Phật giáo cũng là pháp nhân trong quan hệ với nhà nước. Nếu mối quan hệ nhà nước với giáo hội hài hòa thì giáo hội có điều kiện thuận lợi để mở rộng hoạt động tôn giáo. Còn ngược lại, giáo hội xử lý quan hệ với nhà nước không tốt sẽ gây cho nhà nước cũng như giáo hội những khó khăn nhất định, đó là điều chắc chắn.

Sang thế kỷ 21 nhân loại có những bước tiến vĩ đại về khoa học - công nghệ, điều đó dẫn đến những xu hướng quốc tế hóa và toàn cầu hóa các quan hệ về tôn giáo. Mối quan hệ đối ngoại về tôn giáo càng mở rộng thì vai trò của các giáo hội càng thể hiện rõ nên rất cần được nghiên cứu. Sang thế kỷ 21, theo quan điểm của một số nhà khoa học và những nhà hoạt động xã hội thì trong thế kỷ này vấn đề tôn giáo, dân tộc, tâm linh sẽ được đặt ra cho các quốc gia và cộng đồng thế giới như những vấn đề nổi trội cần quan tâm giải quyết. ở Việt Nam, theo chúng tôi, số lượng tín đồ theo Phật giáo tăng lên đáng kể, cùng với sự tác động của nền kinh tế thị trường làm cho đời sống Phật giáo trở nên phức tạp, và ngay trong nội bộ giáo hội Phật giáo cũng đặt ra nhiều vấn đề cần nghiên cứu.

Từ tất cả những lý do trên chúng tôi thấy cần thiết phải đặt vấn đề nghiên cứu Giáo hội Phật giáo Việt Nam trong giai đoạn từ 1981 đến nay như một yêu cầu cấp thiết của cuộc sống cũng như là vấn đề cấp thiết trong sự nghiệp đổi mới của Đảng, Nhà nước và của dân tộc trong thời gian tới.

Kết cấu của luận án là:

Chương 1: Tình hình các tổ chức Phật giáo trước khi Giáo hội Phật giáo Việt Nam ra đời

Chương 2: Sự thành lập và quá trình phát triển của giáo hội Phật giáo Việt Nam

Chương 3: Mối quan hệ Giáo hội Phật giáo Việt Nam với Nhà nước