I- Phát triển thị trường khoa học và công nghệ: Kinh nghiệm của Trung Quốc và thực tế Việt Nam

1. Khái niệm thị trường khoa học và công nghệ

Khái niệm về thị trường khoa học và công nghệ do các học giả Trung

Quốc đưa ra không khác biệt nhiều so với khái niệm đang được thừa nhận ở

Việt Nam. Về cơ bản theo các tác giả Trung Quốc, thị trường khoa học và

công nghệ cũng giống như các thị trường khác, được hình thành trên cơ sở ba

điều kiện sau: (i) phải có hàng hoá, đây được coi là điều kiện thiết yếu nhất

cho thị trường hình thành và phát triển; (ii) phân công lao động xã hội phải

phát triển tương ứng sao cho tồn tại quan hệ cung-cầu giữa các thành viên

trong xã hội và giữa các loại hình sản xuất trong xã hội, tức là phải có người

có nhu cầu đối với hàng hoá khoa học và công nghệ và người có khả năng

cung ứng những hàng hoá này; (iii) phải có phương tiện thanh toán đáp ứng

nhu cầu của người bán. Mặc dù coi thị trường khoa học và công nghệ cũng là

một dạng thị trường hàng hoá nhưng các chuyên gia Trung quốc và Việt Nam

đều thống nhÊt cho r»ng thị trường khoa học vµ c«ng nghÖ là một loại thị

trường đặc biệt. Tính đặc biệt này được tạo ra do đặc tính của “hàng hoá”

khoa học và công nghệ. Khác với các hàng hoá khác, hàng hoá khoa học và

công nghệ có những đặc tính đặc biệt sau: (i) hàng hoá của khoa học và công

nghệ thực chất là kiến thức được thể hiện dưới một dạng vật chất hữu hình

như bằng sáng chế nhưng cũng có thể vô hình dưới dạng các ý tưởng công

nghệ; (ii) việc xác định giá trị của hàng hoá rất khó khăn do lao động được

kết tinh trong hàng hoá là lao động trí óc và tồn tại sự bất đối xứng thông tin

giữa người bán và nguời mua. Trong đó, thông thường trong trường hợp này,

người bán (nhà phát minh sáng chế) ở vị thế mặc cả kém hơn người mua; (iii)

hàng hoá khoa học và công nghệ mang tính chất tác động ngoại lai

(externality) tích cực mà ở đó, lợi ích xã hội do hàng hoá đem lại lớn hơn lợi

ích cá nhân; (iv) so với các hàng hoá khác, hàng hoá khoa học và công nghệ

được sản xuất và phát triển muén h¬n so víi các hàng hoá vật thể thông

thường. Xuất phát từ những đặc thù đó mà thị trường khoa học và công nghệ

hình thành và phát triển muộn hơn các thị trường hàng hoá thông thường

khác, đồng thời cho thấy sự cần thiết về vai trò của Nhà nước trong việc hình

thành và phát triển loại thị trường này.

Tuy nhiên, trên thế giới, khái niệm thị trường khoa học và công nghệ hầu

như không được sử dụng mà chỉ có ở Trung quốc (®−îc gäi víi thuËt ng÷

chÝnh thèng lµ “thÞ tr−êng c«ng nghÖ”) và Việt Nam (sö dông thuËt ng÷ “thÞ

tr−êng khoa häc vµ c«ng nghÖ”). Điều này bắt nguồn từ việc hai nước Việt

Nam và Trung quốc đều mang đặc điểm chung là chuyển đổi từ cơ chế quản

lý kế hoạch hoá tập trung bao cấp sang cơ chế thị trường có sự quản lý của

Nhà nước. Do đó, ®iÒu nµy dẫn đến hai điểm sau: (i) hoạt động nghiên cứu

khoa học và công nghệ còn mang dấu ấn của cơ chế kế hoạch hoá tr−íc ®©y

cÇn ®−îc chuyển đổi cho phù hợp với cơ chế kinh tế thị trường; (ii) So với

các nước c«ng nghiÖp phát triển khác, Việt Nam và Trung quốc còn ở trình

độ phát triển thấp. Vì vậy, theo đặc tính phát triển sau của thị trường khoa

học và công nghệ so với các thị trường hàng hoá thông thường khác thì đến

một giai đoạn phát triển nhất định, thị trường khoa học và công nghệ mới bắt

đầu hình thành và phát triển. Thêm vào đó, do dấu ấn của cơ chế cũ để lại mà

hành vi của một số chủ thể tiềm năng có thể tham gia vào thị trường khoa học

và công nghệ cần phải có những thay đổi cho phù hợp với tình hình mới. Hai

điểm chủ yếu trên đã làm cho khái niệm thị trường khoa học và công nghệ

được sử dụng tại Việt nam và Trung quốc.

Như vậy, thực chất, việc hình thành và phát triển thị trường khoa học và

công nghệ ở Trung quốc và Việt Nam là quá trình gia tăng các giao dịch liên

quan đến công nghệ giữa các chủ thể tiềm năng (giao dịch giữa doanh nghiệp

với viện nghiên cứu, giữa doanh nghiệp với doanh nghiệp, giữa trong nước

và ngoài nước, v.v.) nhằm tăng cường đóng góp của khoa học và công nghệ

vào mục tiêu phát triển kinh tế và xã hội. Trọng tâm của phát triển thị trường

khoa học và công nghệ ở Việt nam và Trung quốc là thiết lập "môi trường"

cần thiết để các chủ thể có thể giao dịch trên thị trường, khuyến khích lượng

cầu trên thị trường thông qua đổi mới và nâng cao năng lực công nghệ của

doanh nghiệp, tăng cung hàng hoá thông qua thúc đẩy quá trình thương mại

hoá các kết quả nghiên cứu và gia tăng tính định hướng thị trường của hoạt

động nghiên cứu, khuyến khích phát triển hệ thống các dịch vụ trung gian

(môi giới, tư vấn công nghệ, cung cấp thông tin, v.v.).

Đối với một vấn đề còn đang được tranh luận nhiều hiện nay ở Việt nam

là nên sử dụng khái niệm "thị trường công nghệ" hay "thị trường khoa học và

công nghệ", các tác giả Trung Quốc cho rằng không nên hiểu tách biệt giữa

khoa học và công nghệ. Lý do chính là hiện nay khoảng cách giữa nghiên cứu

khoa học và phát triển công nghệ ngày càng được rút ngắn. Ranh giới giữa

khoa học và công nghệ trở nên khó tách bạch và do vậy về mặt thực tiễn “thị

trường khoa học và công nghệ” hay “thị trường công nghệ” đều mang ý nghĩa

như nhau.