Tìm hiểu về học thuyết Mác - Lênin về hình thái xã hội chúng ta phải xét trên quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về nguồn gốc động lực của sự vật. Trong triết học phương Đông thì người ta đã nói đến yếu tố biện chứng khi nói đến sự chuyển biến hoá của hai cực đối lập âm dương, đực và cái, trời và đất, sáng và tối, nóng và lạnh... Thuật ngữ phép biện chứng chỉ được hình thành thực sự khi mà Hêraclit đưa ra khi mà ông coi sự vận động phát triển của thế giới cũng giống như một dòng sông luôn luôn chảy.

Pháp biện chứng duy vật là khoa học về mối liên hệ phổ biến, cũng là khoa học về sự phát triển và phép biện chứng chẳng qua cũng chỉ là môn khoa học về những qui luật phổ biến của sự vật và sự phát triển của tự nhiên của xã hội loài người, của tư duy. Phép biện chứng duy vật với tư cách là phương pháp luận của nhận thức khoa học nên nó đòi hỏi phải xem xét các sự vận hiện tượng trong sự tác động qua lại, ảnh hưởng lẫn nhau giữa chúng trong sự vận động phát triển.