Có thể nói Nguyễn Hãng, tức Nại Hiên tiên sinh, là một hiện tượng hiếm gặp trong văn học Việt Nam thế kỷ thứ XVI. Tương truyền, Ông sinh ra trong một gia đình nghèo, mẹ chuyên nghề bán quán ven bờ đê sông Hồng. Còn về tài học của Ông thì người đời còn kể rằng, có lần Ông ra chợ Dòng giả mua sách để kiếm cớ mà đọc. Nhờ Thần Mộc ở cây gạo khòng đầu đường cái Mả giai nhập vào giúp Ông nhập tâm một thoáng hết mấy bồ sách của ông chủ hàng! Ông là con dể Nguyễn Doãn Cung - đỗ đệ tam giáp tiến sĩ đồng xuất thân khoa Kỷ Mùi, niên hiệu Quang Thuận 10(1469), đời Lê Thánh Tông; đồng thời là anh dể Nguyễn Mẫn Đốc - đỗ đệ nhất giáp tiến sĩ cập đệ nhị danh (Bảng nhãn), khoa Mậu dần, niên hiệu Quang Thiệu 3 (1518), đời Lê Chiêu Tông, năm 27 tuổi. [1]


Cả ba ông đều cùng quê xã Xuân Lũng (tên nôm là Làng Dòng), một làng Việt cổ, cũng là làng học nổi tiếng ở vùng trung du huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ. Khác chăng là về học vấn - Nguyễn Hãng chỉ có bằng giám sinh trường Quốc Tử Giám, tương đương với cử nhân nho học trước 1945. Nhưng tên tuổi Nguyễn Hãng lại vượt ra khỏi khuôn viên một dòng họ, một làng và được định danh trên văn đàn nước nhà chỉ bởi hai bài phú bất hủ "Tịch cư ninh thể" và "Đại Đồng phong cảnh", đó là chưa kể bài phú "Tam ngung động"[2] bị thất lạc bản thảo và "Thiên nam vân lục liệt truyện", tập văn xuôi (chữ Hán). Riêng bài phú "Tịch cư ninh thể" đã được nhóm nghiên cứu văn học Lê Quí Đôn (gồm Huỳnh Lý, Lê Trí Viễn, Đỗ Đức Hiểu) đưa vào trích giảng văn học, sách giáo khoa dùng cho học sinh trung học đầu những năm sáu mươi của thế kỷ trước.

...

---

[1] Theo: các nhà khoa bảng Việt Nam (1075-1919), Ngô Đức Thọ, chủ biên Nguyễn Thúy Nga, Nguyễn Hữu Mùi (dịch), nxb Văn học, Hà Nội, 1963, tr 335.

[2] Sách Đại nam nhất thống chí, ghi là: Tam ngu động.