Nguy�n Ngọc tự th� về "Đất nước đứng l�n"

�

Theo chỗ t�i được biết thường người đọc hay c� sự t� m� muốn được biết những "b� mật" c� t�nh chất bếp n�c của nh� văn trong c�ng việc viết một cuốn s�ch. T�i nghĩ đ� l� một sự t� m� l�nh mạnh v� ch�nh đ�ng. Song n�i thật t�nh, những"b� mật" ấy ch�nh t�c giả cũng kh�ng biết được hết.

�

Người mẹ l�m sao biết được hết những b� mật trong suốt qu� tr�nh huyền diệu h�nh th�nh v� sinh ra đứa con. Ở khu vực n�y, t�i tin vậy, m�i m�i c�n những b� ẩn chỉ c� thể ước đo�n ra th�ng qua những dấu hiệu b�n ngo�i n�o đ�. Đ�i điều "b� mật"� t�c giả sẽ tiết lộ với bạn đọc sau đ�y cũng vậy. Xin c�c bạn xem như chừng n�o đấy l� những ước đo�n �t nhiều đ�ng tin cậy th�i.

Gần đ�y, c� lẽ chủ yếu do chẳng viết được c�i g� mới, c� đ�i lần t�i một m�nh lẩn thẩn ngồi dở ra đọc lại quyển s�ch đ� cũ m�n của m�nh. Cho ph�p t�i th� thật: t�i đọc... say m� v� cảm động. V� cũng buồn nữa. T�i thấy h�nh như b�y giờ t�i kh�ng c�n c� thể viết được như ng�y ấy. Ng�y ấy t�i đ� viết được những trang, đ� viết được một cuốn s�ch thật giản dị, trong s�ng. V� đẹp. Một vẻ đẹp, chừng mực n�o đ� gần như đến ho�n chỉnh. (B�y giờ m�nh c� thể s�u sắc hơn, từng trải hơn nhưng cũng lại rắc rối hơn, phức tạp v� tối tăm hơn).

T�i cứ tự hỏi: c�i g� đ� l�m n�n được sự giản dị, trong s�ng, đ�ng qu� đ�?

Ở đ�y t�i c� thể tiết lộ với c�c bạn một điều "b� mật" (m� trước đ�y, thật buồn cười v� xấu hổ thay, do những thứ giữ g�n v� l� n�o đ�, ta - v� ch�nh t�i - thường thấy "kh�ng tiện n�i ra"): T�i đ� chịu ảnh hưởng rất s�u sắc, c� thể đến tận m�u thịt m�nh, của văn học, hay n�i cho thật ch�nh x�c hơn, của văn chương Ph�p. Văn chương Ph�p được học trong c�c trường "Thực d�n" thời bấy giờ. Cả một nền văn chương lớn, với những Anatole France v� Alphonse Daudet, Chateaubriand, Victor Hugo v� Balzac, Flaubert v� Stendhal, Guy De Maupassant v� George Sand, Lamartine v� Alfred De Musset...

T�i nghĩ m�i m�i nghĩ c� một thời gian kh� d�i ch�ng ta đ� n�i qu� l� l�i th�i lẩn thẩn về c�i gọi l� nội dung v� h�nh thức trong nghệ thuật. Những c�u văn chương t�i đ� từng đọc trong t�c phẩm của họ, từng từ, c�c từ của n�, từ n�y đứng cạnh từ kia, c�u n�y n�i theo c�u nọ, cả những chỗ đọc nối giữa c�c từ nữa... l� nội dung hay l� h�nh thức? Quả thật t�i kh�ng biết. T�i chỉ biết n� đ� tạo n�n t�m hồn t�i, con người v� văn chương t�i, về sau n�y, c� lẽ, cả một thế hệ ch�ng t�i. Thế hệ, hầu hết, �t năm sau sẽ đi v�o c�ch mạng v� kh�ng chiến, trở th�nh những người l�nh nồng n�n y�u nước, trung th�nh với nh�n d�n, với c�ch mạng...

Kể cũng lạ - nhưng ngẫm kỹ lại th� cũng rất phải, rất tất yếu th�i - ch�nh c�i nền văn chương Ph�p vĩ đại được dạy trong c�c trường"Thực d�n" ấy, �t nhất cũng c� g�p phần tạo ra - cả một thế hệ thanh ni�n c�ch mạng ki�n cường v� trung th�nh ở nước ta, thế hệ ch�ng t�i.

Văn chương l� một c�i g� đ� vừa hiển nhi�n vừa b� ẩn như vậy đ�. N� tạo n�n con người, c� khi định hướng cả cuộc đời con người bằng những con đường n�o đ� vừa tất yếu vừa c� g� như l� nghịch l� vậy. C� l�c đ� nghĩ lẩn thẩn: gi� như t�i đ� được "tạo n�n" từ buổi ban đầu của đời m�nh kh�ng phải một phần hết sức quan trọng bằng nền văn chương Ph�p ấy m� chẳng hạn bằng văn chương Nga - một nền văn chương h�nh như s�u sắc hơn v� cũng nặng nề, bệ vệ hơn - th� rồi ra t�i sẽ trở n�n thế n�o nhỉ? C� thể t�i sẽ trở n�n một người tốt hơn nhiều, hoặc thế n�o kh�c đ�... Nhưng sẽ l� tốt một c�ch kh�c, thế n�o đ� một c�ch kh�c...

T�i n�i điều n�y c� thể l� hơi lạ với ai đ�: khi bắt đầu cầm b�t t�i đ� viết bằng c�i "lối" văn chương "Ph�p" đ�, tất nhi�n n� đ� được kh�c xạ, qua t�i. T�i đ� viết Đất nước đứng l�n bằng c�i văn chương ấy. Hoặc n�i cho chặt chẽ, chỉn chu hơn: viết bằng c�i lối t�m hồn đ� được tạo n�n một phần rất quan trọng bằng văn chương ấy. Bấy giờ c� lẽ đến l�c n�i về sự kh�c xạ. Anh s�ng kh�c xạ khi n� đi từ một m�i trường n�y sang một m�i trường kh�c. Ở trường hợp của t�i hồi bấy giờ, m�i trường kia, m�i trường mới, l� T�y Nguy�n. Đ� l� một m�i trường rất mạnh. Bất cứ ai đến đ�, đi v�o đ�, lập tức chịu ngay một sức cuốn h�t m�nh liệt, kh�ng g� cưỡng lại nổi. N�i đến T�y Nguy�n người ta thường hay nghĩ, n�i ngay đến thi�n nhi�n, n�i non, rừng r�, cảnh quan lạ l�ng của n�. Tất nhi�n c�i đ� l� đ�ng v� cũng t�c động mạnh đến người mới bước ch�n tới đ�y. Nhưng c�n quan trọng hơn hiều, theo t�i, l� nền văn h�a của n�.

C� nhiều c�ch n�i kh�c nhau về văn h�a. Ri�ng t�i, t�i th�ch diễn đạt kh�i niệm n�y như trong một số ng�n ngữ phương T�y: Culture. T�i hiểu trong c�ch diễn đạt đ�, người ta muốn coi văn h�a l� tất cả những g� con người "cấy trồng" n�n tr�i đất n�y. Trước khi c� con người, chưa c� những c�i đ�. Con người l�m cho tr�i đất trở th�nh một tr�i đất kh�c bằng to�n bộ sự "cấy trồng" của m�nh, đời n�y qua đời kh�c, thế hệ n�y qua th� hệ kh�c.

C�c d�n tộc T�y Nguy�n đ� "cấy trồng" tr�n đất đai n�i rừng của m�nh một nền văn h�a lớn, cực kỳ độc đ�o v� đặc sắc, l�u đời v� bền vững. T�i kh�ng d�m cả gan ph�t biểu về những đặc điểm kh�i qu�t của nền văn h�a ấy. Song dẫu sao cũng xin thử n�i đ�i điều ri�ng t�i cảm nhận được, thấm th�a y�u mến v� k�nh trọng ở đ�y. C� lẽ trước hết l� ở đ�y con người h�i ho� gần như đến tuyệt đối với tự nhi�n, với thi�n nhi�n, con người đồng h�a m�nh, với thi�n nhi�n v� đồng h�a thi�n nhi�n với m�nh, gần như kh�ng c�n ch�t c�ch biệt, ch�t ranh giới n�o. Thi�n nhi�n cũng hữu tr�, hữu t�nh như con người v� con người lại cũng v� tr�, v� t�nh như thi�n nhi�n. Đ�y l� một th� giới sống động lạ thường, trong đ� con người v� gắn liền khăng kh�t, th�n t�nh, h�a hợp đến c�ng với tự nhi�n, cho n�n n� cũng được hưởng tất cả sức mạnh v� vẻ đẹp c� khi như man dại của ch�nh tự nhi�n. Sức mạnh, sự h�ng dũng của n�i cao, đ� lớn, s�ng dữ, rừng thẳm, của những c�y đại thụ trường sinh v� của mu�n lo�i cầm th�... cũng l� sức mạnh, sự h�ng dũng của con người. Vẻ y�u kiều của m�y nước, của trăm vạn lo�i chim trời, của s�ng suối, của gi� rừng... Cũng l� vẻ y�u kiều của con người. V� con người ở đ�y trong sạch, l�nh mạnh, tự do, thanh thản như chinh thi�n nhi�n vậy.

Ở T�y Nguy�n mối quan hệ h�i h�a đến tuyệt đối, tuyệt diệu giữa tự nhi�n v� con người bao tr�m, chi phối s�u sắc tất cả c�c mối quan hệ kh�c, kể cả những mối quan hệ x� hội phức tạp nhất: gia đ�nh, t�nh y�u, x�m l�ng, cộng đồng, x� hội, đất nước, kẻ thu... đi v�o đ�y, bỗng vừa giản lược h�a đi vừa s�u đậm th�m, được tắm đẫm v� h�a nhập trong c�i tinh thần tự do vừa nguy�n sơ vừa lu�n lu�n mới mẻ trường tồn đ�. Tinh thần thượng v� T�y Nguy�n cũng l� bắt nguồn từ đ�. C�c c� g�i T�y Nguy�n phơi bộ ngực trần vừa mơn mởn vừa m�nh liệt của m�nh ra giữa thanh thi�n bạch nhật; c�c pho tượng nh� mồ tuyệt vời của T�y Nguy�n vừa cổ sơ vừa hết sức hiện đại cứ như l� ch�n dung của một con người, những con người m� l� ch�n dung của cả lo�i người v� của cả tự nhi�n, của thế giới của cuộc đời; những n�c nh� r�ng T�y Nguy�n uyển chuyển m� mạnh mẽ đến quyết liệt... Tất cả c�i văn ho� thấm s�u một triết l� bền vững kh�ng c� t�n gọi n�o đ�, lại ch�nh l� c�i cơ sở bất khả chiến thắng của qu� tr�nh cuộc chiến đấu c�ch mạng v� kh�ng chiến suốt mấy chục năm ở đ�y...

T�i c� may mắn hạnh ph�c được sống với b� con c�c d�n tộc T�y Nguy�n gần suốt thời chiến tranh chống thực d�n Ph�p, được c�ng tham gia cuộc chiến đấu gian nan anh h�ng của họ. Nhưng c� lẽ điều c�n quan trọng hơn đối với t�i l� đ� dần tự "đồng ho�" m�nh c�ng với họ, được tắm m�nh trong c�i văn ho� kỳ diệu ấy. T�y Nguy�n cũng tạo n�n cho t�i, t�m hồn, cuộc đời, v� rồi văn chương của t�i. C� một nh� văn bạn t�i rất tinh vi trong nghề bảo rằng điều đ�ng ch� � nhất trong Đất nước đứng l�n l� ở chỗ t�i đ� tạo n�n được một hệ thống ng�n ngữ nghệ thuật ri�ng, m� về sau h�nh như ai c� viết về miền n�i cũng sẽ �t nhiều phụ thuộc v�o đ�. C�n t�i, t�i nghĩ rằng ch�nh nền văn ho� T�y Nguy�n m� t�i c� hạnh ph�c được thấm đẫm đ� tạo chho t�i hệ thống ng�n ngữ nghệ thuật ấy, gần như l� một c�ch ho�n to�n tự nhi�n, trưc gi�c vậy.

C� lẽ, n�i cho đ�ng hơn, ở trong t�i c�i văn ho� T�y Nguy�n, với c�i m� t�i đ� gọi tr�n kia l� "nền văn chương Ph�p" tốt đẹp t�i từng hưởng từ b� - đ� ho� quyện với nhau, từ l�c n�o đ�, bằng c�ch n�o đ� ch�nh t�i cũng kh�ng r� hết được. Sự ho� quyện may mắn ấy đ� tạo th�nh một hệ thống ng�n ngữ nghệ thuật ri�ng, vừa cũ vừa mới, vừa c� vẻ th� sơ tự nhi�n m� cũng kh�ng đến nỗi c�ch xa với c�i hiện đại. T�i nghĩ rằng sở dĩ c�u chuyện về anh N�p của t�i đến được với t�m hồn người đọc l� v� n� đ� được kể, hay đ�ng hơn, n� vận động trong hệ thống ng�n ngữ nghệ thuật đ�. N� ăn khớp được với hệ thống ng�n ngữ nghệ thuật đ�. Theo t�i đ� l� điều quan trọng nhất cần ch� � trong khi tiếp cận một c�ch nghệ thuật t�c phẩm n�y.

N�i về qu� tr�nh h�nh th�nh một t�c phẩm của ch�nh m�nh, đối với người cầm b�t, bao giờ cũng l� một sự tự th�. T�i đ� cố gắng l�m một cuộc tự th� ch�n th�nh. Kh�ng biết n� c� gi�p được ch�t g� cho ai đ� quan t�m trong khi tiếp cận quyển s�ch đầu tay đ� cũ của t�i kh�ng? Mong bạn đọc sẽ lượng thứ nếu nhỡ ra n� v� �ch đối với bạn sau khi bạn đ� bỏ c�ng đọc những d�ng muộn mằn n�y.