PHỤNG THỜ CHỬ ĐỒNG TỬ

                  TRONG BIỂU TƯỢNG “TỨ BẤT TỬ” *

I. TỨ BẤT TỬ LÀ MỘT HỆ BIỂU TƯỢNG VIỆT NAM

Cho tới nay người ta vẫn chưa rõ quan niệm và tên gọi “Tứ bất tử” có từ bao giờ và do ai đặt ra , tuy nhiên, muộn nhất tới thế kỷ XVIII thì đó có quan niệm này. Nhưng ngay trong con số bốn vị thánh bất tử ấy thì cũng chưa thật thống nhất. Thánh Tản Viên và Chử Đạo Tổ được người ta kể đến nhiều trong số bốn vị thần bất tử, còn hai vị nữa thì người cho là Thánh Dúng và Liễu Hạnh, người thì cho là Đức Thánh Trần, Từ Đạo Hạnh. . . Cũng không có một ngôi đền nào cùng thờ bốn vị thánh bất tử, kèm theo đó là những huyền thoại, lễ nghi, kiêng kỵ, lễ hội... Điờự đó chứng tỏ Tứ bất tử không phải là một tín ngưỡng tôn giáo (với ý nghĩa chặt chẽ của nú) giống như tín ngưỡng thờ Tổ tiên, Thành hoàng, thờ Mẫu...(1)

Vậy “Tứ bất tử” là gì ? Theo tôi, đó là một hệ biểu tượng (symbol) chứa đựng hệ ý thức, tâm thức của dân tộc hình thành và tồn tại trong một giai đoạn lịch sử nhất định. Hệ biểu tượng này không xuất phát từ một tôn giáo tín ngưỡng và cũng không cấu thành một tôn giáo tín ngưỡng, khác với biểu tượng “Vua Hựng” - biểu tượng về cội nguồn, nú hình thành và phóng đại từ cái nền thờ cúng tổ tiên và trở thành tín ngưỡng thờ thủy tổ dân tộc - đất nước, mang mầu sắc nào đó của hình thức Vua - Thần, phổ biến ở nhiều nước Đông Nam Á.

Nếu cho rằng “Tứ bất tử” là một hệ biểu tượng của tâm thức dân tộc thì việc “lựa chọn” bốn vị Thánh bất tử : Thánh Tản Viên, Chử Đạo Tổ, Thánh Dúng và Mẫu Liễu Hạnh như trong cuốn sách “Tứ bất tử” của chúng tôi là “hợp lý”. Con số “tứ” (bốn) cũng như nhiều con số khác, như “tam” (ba), “cửu” (chín), “bỏch” (một trăm)... đều là các con số phiếm chỉ, con số thiêng, con số biểu tượng tồn tại ở nhiều dân tộc (2). Đó là một truyền thống dùng con số xác định để chỉ một khái niệm phiếm định. Tuy nhiên trong trường hợp này, con số “tứ” (bốn) “Tứ bất tử” giống như “tứ dõn”- (sỹ, nông, công, thương ), tứ phương - bốn phương, “tứ chiếng” – dân tứ chiếng, là từ truyền thống Trung Hoa, mang cái vỏ ngôn từ Trung Hoa, nhưng nội dung của biểu tượng này là thuần tỳy bản địa Việt Nam.

Vậy nội dung cốt lõi của biểu tượng “Tứ bất tử” là gì ?

Mỗi cộng đồng người từ xã hội nguyên thủy bước vào xã hội văn minh đều có xu hưóng tập hợp, thống nhất lại từ các bộ lạc nhỏ bé và biệt lập. Mười lăm bộ lạc thời Văn Lang đó thống nhất lại dưới quyền của Lạc tướng bộ Vũ Minh là Vua Hùng, người chỉ huy quân sự và chủ trì các lễ nghi tôn