Đối với nước Đức thì việc phê phán tôn giáo, về thực chất, đ• kết thúc và việc phê phán tôn giáo là tiền đề của mọi sự phê phán khác.

Tồn tại dưới cõi trần của lầm lạc đ• bị mất uy tín, một khi sự oratio pro aris et focis1* trên thượng giới của nó bị bác bỏ. Người nào đ• đi tìm một tồn tại siêu nhân nào đó trong tính hiện thực ảo tưởng trên thơượng giới mà chỉ tìm thấy có sự phản ánh của bản thân mình, thì người đó không còn mong muốn chỉ tìm thấy cái bề ngoài của bản thân mình, cái không-phải-là-con-người, - ở nơi mà người đó đang tìm và phải tìm tính hiện thực chân chính của mình.

Căn cứ của sự phê phán chống tôn giáo là: con người sáng tạo ra tôn giáo chứ tôn giáo không sáng tạo ra con người. Cụ thể là: tôn giáo là sự tự ý thức và sự tự cảm giác của con người chươa tìm được bản thân mình hoặc đ• lại để mất bản thân mình một lần nữa. Nhưng con người không phải là một sinh vật trừu tượng, ẩn náu đâu đó ở ngoài thế giới. Con người chính là thế giới con người, là nhà nước, là x• hội. Nhà nước ấy, x• hội ấy sản sinh ra tôn giáo, tức thế giới quan lộn ngược, vì bản thân chúng là thế giới lộn ngược. Tôn giáo là lý luận chung của thế giới ấy, là cươơng yếu bách khoa của nó, là lô-gích dưới hình thức

phổ cập của nó, là point d'honneur1* duy linh luận của nó, là nhiệt tình của nó, là sự chuẩn y về mặt đạo đức của nó, là sự bổ sung trang nghiêm của nó, là căn cứ phổ biến mà nó dựa vào để an ủi và biện hộ. Tôn giáo biến bản chất con người thành tính hiện thực ảo tưởng, vì bản chất con người không có tính hiện thực thật sự. Do đó, đấu tranh chống tôn giáo là gián tiếp đấu tranh chống cái thế giới mà lạc thú tinh thần của nó là tôn giáo.