TÓM TẮT: Công cuộc hiện đại hoá nước Nhật từ Minh Trị Duy Tân trở đi đã được

thực hiện thành công và để lại nhiều bài học kinh nghiệm quý báu cho các nước đang trong

quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá như nước ta. Bài nghiên cứu này đã phân tích ba kinh

nghiệm lớn : thiết lập mô hình văn minh mới kết hợp “ Đông- Tây”, xây dựng một nhà nước

mạnh, ngang tầm thời đại trong đó đảm bảo những người tài giỏi nhất phải thực sự là hạt

nhân quản lý nhà nước; chủ động tiến công với một “phương án tác chiến” để giành thắng

lợi, chú ý đến giáo dục và khoa học công nghệ.

Một trong những vấn đề quan trọng

hàng đầu trong sự nghiệp công nghiệp hóa

hiện đại hóa ở nước ta ngày nay là giải

quyết vấn đề kết hợp giữa hiện đại và

truyền thống, tiếp thu cái gì từ mô hình bên

ngoài và giữ lại cái gì từ truyền thống dân

tộc như là tiền đề cho sự phát triển hiện tại.

Quá trình thực hiện hiện đại hóa thành

công theo mô hình riêng của Nhật Bản đã

đặt ra nhiều kinh nghiệm quý báu có giá trị

phổ biến, nhất là đối với nước ta, một nước

có nhiều tương đồng với Nhật Bản. Đó là

những kinh nghiệm khá toàn diện, từ

những vấn đề chiến lược đến những nội

dung, bước đi, biện pháp cụ thể trong từng

lĩnh vực khác nhau.

1. THIẾT LẬP MÔ HÌNH VĂN MINH

MỚI, KẾT HỢP HÀI HÒA “ĐÔNG –

TÂY”

Đối đầu với sự xâm lược và “thực dân

hóa”(“colonialization”) của chủ nghĩa tư

bản phương Tây và làn sóng “Tây hóa” (“

Westernization”), ở các nước Á châu, hầu

hết các quốc gia đều thất bại, bị biến thành

thuộc địa, ở đó qúa trình Tây phương hóa

diễn ra đồng thời và trong những điều kiện

của “thực dân hóa” như Việt Nam, Trung

Quốc chẳng hạn. Chỉ có Nhật Bản là

trường hợp hiếm hoi đã chẳng những thoát

khỏi ách thực dân mà còn chủ động “Giải

Tây hóa” (“De-Westernization”) một cách

thông minh nhất để tiến lên con đường

hiện đại hóa thành công.

Điểm khác biệt căn bản của nhiều

nước Á châu với Nhật bản là cách đánh giá

về văn minh Phương Tây. Trung Quốc và

Việt Nam đều không nhận thức rõ rằng

điểm mạnh của văn minh phương Tây

Science & Technology Development, Vol 12, No.15 - 2009

Trang 6 Bản quyền thuộc ĐHQG-HCM

không chỉ là vũ khí, kỹ thuật, mà còn là

khá toàn diện bao hàm cả về văn hóa-văn

minh tinh thần; không nhận ra rằng con

đường đúng đắn nhất là phải kết hợp

những ưu điểm của cả Đông và Tây, chứ

không phải là “gió đông thổi bạt gió tây”.

Con đường cứu nước chủ yếu ở Việt Nam

và Trung Hoa vẫn là khuynh hướng bạo

động truyền thống, khuynh hướng “phi

truyền thống”: duy tân, cải cách không

phải là dòng chủ lưu. Nhật Bản, do nhiều

lý do khác nhau, đã sớm nhận ra cách hóa

giải “Tây hóa” bằng cách phải học tập, tiếp

cận toàn diện văn minh phương Tây,

không chỉ về vật chất-kỹ thuật mà cả tư

tưởng, tinh thần. Fukuzawa Yukichi (Phúc

Trạch Dụ Cát) là đại biểu điển hình cho

Nhật Bản về dòng chủ lưu này trong cuộc

Minh Trị duy tân. Với hai tác phẩm tiêu

biểu là Khái lược văn minh (Bunmeiron no

gairyuku) và Khuyến học luận (Gakumon

no susume), Fukuzawa đã khẳng định:

“Phương cách giữ gìn độc lập không thể

tìm đâu ngoài văn minh Độc lập quốc gia

là mục tiêu và nền văn minh của quốc dân

là phương tiện để đạt mục tiêu đó”(1). Ông

ta cũng cho rằng cái khó khăn nhất khi học

tập phương Tây chính là học cho được

“tinh thần khoa học” và “tinh thần độc lập

cá nhân”. Người Nhật đã hiểu và xây dựng

mô hình văn minh mới của Nhật trên cơ sở

kết hợp hài hòa Đông-Tây:bắt chước,học

tập phương Tây một cách triệt để và sáng

tạo trên những cơ sở văn hóa truyền thống

của mình. (Dĩ nhiên cũng có lúc và trong

nhiều vấn đề cụ thể, Nhật Bản cũng có

những lệch lạc nhất định mà tiêu biểu là

khuynh hướng “Thoát Á” đã từng tồn tại

trong một thời gian nhất định trong quá

trình duy tân đất nước (2) )