TÓM TẮT: Khái niệm emergy (được phát âm vần “m”) là nền tảng cho một hệ thống

đánh giá khoa học đại diện cho cả hai giá trị kinh tế và môi trường trong cùng một thước đo.

Phân tích emergy ở hạ lưu sông Mê Kông (LMRB) đã được thực hiện và cho thấy rõ sự đóng

góp quan trọng của tài nguyên môi trường nước, đất cũng như hoạt động sản xuất nông

nghiệp đối với sự phát triển kinh tế của LMRB. Nguồn tài nguyên có khả năng tái tạo được

quan trọng nhất chính là hóa năng của nước mưa, ước tính được là 1429.23E+20 sej/năm.

Nguồn tài nguyên có khả năng tái tạo quan trọng thứ hai là hóa năng của nước sông, ước tính

được là 362.68E+20 sej/năm. Khoảng 49% tổng lượng emergy được sử dụng có nguồn gốc

nội tại. Nông nghiệp là hoạt động kinh tế chính ở LMRB, đóng góp 36% trong tổng lượng

emergy đã sử dụng. Khả năng duy trì cuộc sống của nguồn tài nguyên tái tạo được chỉ đủ cân

bằng với khoảng 38% số dân trong khu vực. Dựa trên các chỉ số emergy, LMRB đang nằm tại

ranh giới giữa sự bền vững và không bền vững.

1. GIỚI THIỆU

Cuộc sống của người dân ở hạ lưu sông Mê Kông (LMRB) chủ yếu phụ thuộc vào dòng

sông Mê Kông. Gần 80% dân số sống ở khu vực nông thôn. Sản xuất ở LMRB chủ yếu là

nông nghiệp. Trồng lúa, nuôi cá, quản lý rừng, sản xuất hàng hoá tiêu dùng và khai thác du

lịch sinh thái là những nét đặc trưng cho nền kinh tế. Tài nguyên thiên nhiên của LMRB như

nước, đất, rừng, đầm lầy và đa dạng sinh học rất phong phú. Tuy nhiên người dân ở đây lại

thuộc hàng nghèo nhất thế giới. Trong 15 năm qua nền kinh tế đã có sự thay đổi rõ rệt. Ở Thái

Lan, tỉ lệ tăng trưởng là nhân đôi vào cuối những năm 80 và đầu những năm 90 của thế kỷ 20.

Nền kinh tế của ba quốc gia còn lại là Cam Pu Chia, Lào, và Việt Nam cũng đạt mức tăng

trưởng trên 5% vào những năm 90. Phát triển kinh tế là đáng khích lệ nhưng những vấn đề đi

kèm như ô nhiễm môi trường và cạn kiệt tài nguyên cũng đang ở mức báo động (MRC, 2003).

Từ trước đến nay, đồng tiền vẫn là thước đo cho sự phát triển của LMRB nói riêng và cả thế

giới nói chung. Thiên nhiên cung cấp các nguồn nguyên đầu vào dồi dào cho nền kinh tế

nhưng tiền tệ lại không quan tâm đến chúng. “Tiền chỉ được trả cho con người chứ không bao

giờ trả cho môi trường vì những thứ nó tạo ra” (Odum, 1996). Nếu các nguồn đầu vào từ môi

trường này không được đánh giá một cách đầy đủ và đúng mực thì việc sử dụng bền vững

chúng có lẽ sẽ không thực hiện được. Làm thế nào để định lượng được giá trị của các tài

nguyên môi trường này đối với nền kinh tế xã hội của hạ lưu để nhận thức được vai trò quan

trọng của chúng trong sự phát triển bền vững của LMRB vẫn còn là một câu hỏi lớn cần phải

được làm rõ.

Phân tích emergy đưa ra một công cụ rất hữu ích để định lượng sự đóng góp của môi

trường tự nhiên vào nền kinh tế xã hội. Khái niệm emergy (phát âm vần “m”) là “Một hệ thống

đánh giá dựa trên khoa học đại diện cho cả hai giá trị kinh tế và môi trường trong cùng một

thước đo” (Odum, 1996). Mỗi joule của ánh sáng mặt trời, năng lượng điện năng, hoặc cơ thể

TẠP CHÍ PHÁT TRIỂN KH&CN, TẬP 12, SỐ 06 - 2009

Bản quyền thuộc ĐHQG-HCM Trang 27

con người thì giống nhau về mặt số lượng nhưng lại có chất lượng hoặc khả năng sử dụng

khác nhau. Emergy được định nghĩa như là “Năng lượng sẵn có của một dạng được sử dụng

một cách trực tiếp hoặc gián tiếp trước đó để tạo nên một sản phẩm hoặc dịch vụ. Đơn vị của

emergy là emjoule hoặc solar emjoule (viết tắt là sej)” (Odum, 1996). Hệ số chuyển đổi cũng

được định nghĩa như lượng emergy đầu vào trên một đơn vị sẵn có ở đầu ra. Phân tích emergy

của một hệ thống cho phép định giá đồng thời cả hai yếu tố kinh tế và môi trường. Sau khi ước

lượng các dòng vật chất và năng lượng, emergy có thể được tính bằng cách nhân đơn vị năng

lượng (ví dụ như joule lúa gạo) với tỉ lệ emergy/năng lượng (hệ số chuyển đổi), đơn vị khối

lượng (ví dụ như gam khoáng sản) với tỉ lệ emergy/khối lượng (hệ số chuyển đổi), và đơn vị

tiền tệ (ví dụ như đô la Mỹ, đồng Việt Nam, won Hàn Quốc) với tỉ lệ emergy/tiền tệ (hệ số

chuyển đổi). Theo định nghĩa, hệ số chuyển đổi của năng lượng ánh sáng mặt trời được trái đất

hấp thụ là bằng 1. Nhiều hệ số chuyển đổi đã được Odum và các tác giả khác định nghĩa trong

những thập kỷ qua. Hệ số chuyển đổi có được từ những nghiên cứu trước đó thường được sử

dụng trong những nghiên cứu tiếp theo sau. Hệ số chuyển đổi giúp xác định được lượng

emergy và đóng vai trò quan trọng trong quá trình thực hiện phân tích emergy.

Trong những năm gần đây, các nghiên cứu về phân tích emergy đã được thực hiện ngày

càng nhiều, bao gồm phân tích emergy ở quy mô khu vực và quốc gia (Choi, 2003; Higgins,

2003; Huang et al., 1995; Lee et al., 1994; Qin et al., 2000) và đánh giá emergy trong việc so

sánh các dự án khai thác sử dụng tài nguyên môi trường (Brown et al., 1996; Kang et al., 2002;

Martin, 2002; Ton et al., 1998). Ở hạ lưu sông Mê Kông, phân tích emergy đã được dùng để

đánh giá chi phí và lợi ích để lựa chọn xây dựng một con đập trên nhánh sông Mê Kông ở Thái

Lan (Brown et al., 1996). Tuy nhiên, vẫn chưa có phân tích emergy nào cho hạ lưu sông Mê

Kông. Mục đích của bài báo này nhằm đánh giá vai trò của tài nguyên môi trường đối với sự

phát triển kinh tế của LMRB dựa trên khái niệm emergy và xác định trạng thái hiện nay của hạ

lưu thông qua các chỉ số emergy. Hơn nữa, bài báo cũng là bước khởi đầu cho việc nghiên cứu

nhằm tìm kiếm các giải pháp chiến lược cho sự phát triển bền vững của LMRB. Cấu trúc bài

báo gồm: phần đầu tiên là giới thiệu. Phần 2 đưa ra phương pháp nghiên cứu. Phần 3 trình bày

kết quả nghiên cứu. Phần 4 dành cho bàn luận. Phần cuối cùng là kết luận