NHỮNG KHUYNH HƯỚNG CHÍNH TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM ĐƯƠNG ĐẠI VÀ TIỂU THUYẾT NGUYỄN ĐÌNH TÚ 1.1 Những khuynh hướng chính trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại Trong luận văn này, chúng tôi chọn cách phân loại theo tiêu chí tư duy thể loại. Theo tiêu chí này, tiểu thuyết Việt Nam đương đại được chia làm hai khuynh hướng: khuynh hướng cách tân trong khung truyền thống và khuynh hướng phá bỏ truyền thống – làm khác với truyền thống. 1.1.1 Khuynh hướng cách tân trong khung truyền thống Ở phạm vi nghiên cứu của mình, chúng tôi chỉ khảo sát tiểu thuyết từ 1986 đến nay trên một số tác phẩm tiêu biểu. Sau đại hội Đảng lần thứ VI, sự đổi mới trong văn học trở thành dòng chảy và cách tân tiểu thuyết trở thành một xu hướng phát triển, đánh dấu sự thay đổi về tư duy. Cuộc sống được trả về với quy luật thường hằng của nó. Do vậy, tiểu thuyết với sự thay đổi về tư duy phản ánh luận đã chuyển đổi đối tượng phản ánh và khai thác từ phạm trù cái tôi cộng đồng sang phạm trù cái tôi cá nhân với tư cách là một cá thể của xã hội, một thân phận riêng. Biên độ của cái tôi được mở rộng, được bổ sung những nội hàm mới. Cái mà tiểu thuyết ngày nay quan tâm hàng đầu không phải là những khoảng không gian rộng lớn, những sự kiện vĩ đại mà là chiều sâu bên trong, chiều rộng mang tên số phận con người. Tiểu thuyết theo khuynh hướng cách tân trong khung truyền thống đã có những bước thay đổi quyết liệt trong việc phản ánh hiện thực. Câu hỏi viết cái gì? được nhà văn đặc biệt quan tâm. Với những tác phẩm như: Góc tối tăm cuối cùng (Khuất Quang Thuỵ); Thời xa vắng (Lê Lựu); Bến không chồng, Dưới chín tầng trời (Dương Hướng); Mảnh đất lắm người nhiều ma (Nguyễn Khắc Trường); Thời của thánh thần (Hoàng Minh Tường); Mẫu thượng ngàn (Nguyễn Xuân Khánh); Cõi người rung chuông tận thế (Hồ Anh Thái); Cuộc đời dài lắm (Chu Lai); Luật đời và cha con (Nguyễn Bắc Sơn); …Các nhà văn của khuynh hướng này đã hướng đến việc viết sao cho chạm được vào các tầng sâu, vào tận đáy sâu những sự thật về quê hương đất nước dân tộc mình. Thời xa vắng của Lê Lựu, ra đời vào năm 1986, là tác phẩm tiêu biểu khởi đầu cho công cuộc đổi mới tiểu thuyết và là đại diện xuất sắc cho khuynh hướng tiểu thuyết cách tân trong khung truyền thống. Tác phẩm tập trung vào bi kịch của con người cá nhân, điều mà bấy lâu bị cố tình quên lãng. Giang Minh Sài, nhân vật chính của tác phẩm, chính là sản phẩm của một thời người ta phải sống cho ý chí của người khác, phải yêu cái mà người khác yêu và ghét cái mà người khác ghét. Sống trong mội trường như thế, Sài đã quên đi rằng mình là một cá nhân và phải chịu trách nhiệm về chính nhân cách của bản thân vì thế luôn thụ động và cuối cùng biến cuộc đời mình thành một chuỗi ngày đau khổ, bất hạnh. Cũng như Lê Lựu, Hoàng Minh Tường với tiểu thuyết Thời của thánh thần mang cảm hứng bi – hài, đã đưa bạn đọc về một thời quá vãng. Qua câu chuyện của gia đình họ Nguyễn Kỳ, tác giả đã khái quát về một thời mà ở đó có những điều tưởng như kỳ khôi, kỳ quặc thì được tô vẽ để trở thành những gì kì vỹ lớn lao, còn những gì kỳ vĩ lớn lao lại bị quy thành kỳ quặc, phản động. Trong đó, con người cá nhân là thứ không bao giờ được nhắc đến. Cuộc đời dài lắm (Chu Lai) hay Cõi người rung chuông tận thế (Hồ Anh Thái) lại tập trung vào cuộc sống con người, đất nước đương đại với vô vàn liện tượng hiện thực ngổn ngang. Đặc biệt, các nhà văn muốn gửi đến bạn đọc thông điệp về cái ác, cảnh tỉnh con người trước sự suy thoái của đạo đức khi con người chạy theo danh vọng, tiền bạc và những ham muốn bản năng. Tiểu thuyết theo khuynh hướng trên đã đi sâu, phản ánh nhiều cảnh đời và thân phận con người, dân chủ và giàu tính nhân bản hơn. Song, cũng có thể nhận thấy một điều là, dù viết về đề tài nào, cảm hứng hướng tới là gì, tinh thần chung của các tác phẩm vẫn là kể một câu chuyện có đầu có cuối theo logic nhân quả. Giá trị thẩm mĩ do tác phẩm đem lại chủ yếu phụ thuộc vào nội dung hiện thực của câu chuyện. Thời xa vắng, Thời của thánh thần, Cuộc đời dài lắm, Cõi người rung chuông tận thế… ở mức độ khác nhau, đã có những cách tân trên nhiều phương diện. Các tác giả đã có ý thức trong việc dịch chuyển điểm nhìn trần thuật. Bút pháp hiện thực đã được vận dụng một cách linh hoạt khi kết hợp với những yếu tố huyền ảo, hiện sinh khiến cho tiểu thuyết có bộ mặt mới, hấp dẫn giàu giá trị nghệ thuật. Cảm hứng bi hài, ngôn ngữ dân chủ cũng góp phần làm nên diện mạo mới cho khuynh hướng tiểu thuyết này. Song, xét một cách tổng quan, những biến đổi ở nghệ thuật trần thuật: điểm nhìn trần thuật, người kể chuyện, bút pháp, ngôn ngữ…vẫn chưa đủ để tạo ra bước ngoặt trong tư duy thể loại. 1.1.2 Khuynh hướng phá bỏ truyền thống Với khuynh hướng này, tiểu thuyết cách tân không chỉ chủ yếu trên phương diện nội dung phản ánh mà có những thay đổi mạnh mẽ, trên phương diện cách thức thể hiện. Nhà văn đã có ý thức sâu sắc trong việc cách tân thể loại. Tiểu thuyết đã đạt được những thành tựu mới với những tên tuổi như Phạm Thị Hoài, Võ Thị Hảo, Bảo Ninh, Chu Lai, Tạ Duy Anh, Nguyễn Việt Hà, Hồ Anh Thái, Nguyễn Bình Phương, Nguyễn Danh Lam…Một số tác phẩm tiêu biểu trong khuynh hướng này có thể kể đến là: Thiên sứ (Phạm Thị Hoài), Nỗi buồn chiến tranh (Bảo Ninh), Ăn mày dĩ vãng (Chu Lai), Đi tìm nhân vật, Thiên thần sám hối (Tạ Duy Anh), Ngồi (Nguyễn Bình Phương), Giữa vòng vây trần gian (Nguyễn Danh Lam)… Trong dòng chảy chung của tiểu thuyết gần 30 năm qua, Thiên sứ của Phạm Thị Hoài xứng đáng là tác phẩm quan trọng, là một điểm nhấn. Tiểu thuyết đề xuất một tinh thần thẩm mĩ mới, mô hình tiểu thuyết mới. Phạm Thị Hoài đã trình làng một văn bản lạ lẫm từ hình thức đến nội dung, từ kết cấu trần thuật đến hình tượng, từ nhân vật đến lời văn, câu văn. Câu chuyện là sự lắp ghép ngẫu hứng những mảnh vụn của hiện thực, không theo logic nhân quả, không có tính hoàn nguyên. Tác giả không mấy hứng thú với bản thân câu chuyện mà như đang bày ra trước mắt độc giả một trò chơi ngôn từ, gây cho người đọc sự tò mò và cảm hứng tham gia giải mã tác phẩm. Sau Thiên sứ của Phạm Thị Hoài là Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh. Với tác phẩm này, chiến tranh không còn là đường ra trận mùa này đẹp lắm nữa. Viết về chiến tranh, nhà văn lựa chọn hiện thực tâm linh, hiện thực bên trong tâm hồn của một con người, một số phận cụ thể với ý thức biểu đạt chiến tranh bằng kinh nghiệm cá nhân, khước từ cách viết theo kinh nghiệm cộng đồng. Câu chuyện chiến tranh đến với bạn đọc qua dòng ý thức rối bời, bấn loại của Kiên, một người lính bị chấn thương tinh thần đến mức đánh mất cảm giác về thực tại, luôn sống bằng những giấc mơ, sống với ám ảnh quá khứ. Câu chuyện của Kiên hoàn toàn đánh mất logic thông thường và Nỗi buồn chiến tranh giống như một trò chơi lỏng về ngôn từ. Thiên thần sám hối của Tạ Duy Anh cũng là một ví dụ tiêu biểu cho khuynh hướng tiểu thuyết này. Tiểu thuyết bao gồm chín chương được viết theo kiểu dòng ý thức, là lời kể của thai nhi về những chuyện nó được nghe trong ba ngày cuối cùng ở trong bụng mẹ. Tiểu thuyết là sự lắp ghép, lồng ghép từ những câu chuyện có khả năng trở thành những truyện ngắn độc lập. Vì vậy, hiện thực nghiệt ngã hiện lên từng mảnh, từng mảnh trong cảm quan trẻ thơ, gợi ám ảnh sâu sắc đối với người đọc. Tạ Duy Anh đã sử dụng nhiều thủ pháp hiện đại như huyền thoại hoá, phi lí, dòng ý thức...đồng thời lại khéo léo uyển chuyển trong cách tổ chức các sự kiện, chi tiết khiến cho Thiên thần sám hối vừa lỏng lẻo vừa chặt chẽ, nhiều tầng ý nghĩa và hấp dẫn độc giả. Với những cách viết tiểu thuyết như trên, hình thức của tiểu thuyết đã trở thành nội dung của chính nó, lái hứng thú của người đọc chuyển dần từ câu chuyện sang nguyên tắc tạo lập văn bản.