Tóm tắt

Hướng đến một phương án hội nhập các ý niệm về thể chế và văn

hoá vào khung phân tích kinh tế chính thống, bài này sẽ lược duyệt,

và đánh giá vài lý thuyết gần đây có vẻ có ích cho mục đích đó. Cụ

thể là ý niệm "vốn xã hội", manh nha từ Pierre Bourdieu, nhưng trở

thành phổ thông sau các đóng góp của James Coleman, Robert

Putnam, Francis Fukuyama, Hernando de Soto, và nhiều tác giả khác.

Trong hành trình tìm kiếm một "chìa khoá vàng" để giải thích

hiện tượng tăng trưởng và phát triển kinh tế, với hi vọng chắc chiết

"liều thuốc mầu" cho các quốc gia cần mở mang, giới kinh tế học đã

đưa ra nhiều lý thuyết, đại loại có thể chia làm hai dòng chính.

Dòng thứ nhất là kinh tế học tân cổ điển, trong đó số lượng vốn vật

chất và trình độ công nghệ là quan yếu. Dòng thứ hai gồm các lý

thuyết về thể chế, trong đó lịch sử, xã hội, và văn hoá -- nói chung

là những đặc tính thể chế theo nghĩa rộng -- là trung tâm.

Tiếc thay, đến nay thì cả hai dòng tư tưởng này đều không làm

mọi người thỏa mãn. Về dòng kinh tế học tân cổ điển thì những mô

hình tăng trưởng vào các thập niên 60, 70, dần lộ ra tính siêu thực

của chúng, đã không còn sức thuyết phục. Còn dòng kinh tế học

thể chế thì, tuy có làm sáng một số vấn đề căn bản, đã tỏ ra không

mấy kiến hiệu trong nhiệm vụ đưa ra những hướng dẫn cụ thể về

chính sách, vĩ mô lẫn vi mô, đối nội cũng như đối ngoại.

Trong bối cảnh ấy, một sự kiện trong vài năm gần đây thu hút

nhiều chú ý. Ðó là, một số nhà kinh tế học, xã hội học và chính trị

học, chưa bao giờ dính líu đến tiếp cận thể chế, đã có nhiều ý kiến

mới, một số khảo sát thực tiển về vai trò của xã hội trong sinh hoạt

kinh tế. Ở châu Á thì có tranh luận về "giá trị châu Á", ở phương

Tây (nhất là ở Mỹ) thì có những luận đề của Robert Putnam,

Francis Fukuyama về sự suy giảm "cộng đồng tính". Ở châu Mỹ La

Tinh thì có Hernando de Soto với những ý kiến về vai trò thể chế

trong sự thành công của chủ nghĩa tư bản. Và xa hơn môt khoảng,

nhưng vẫn còn hơi hướng của dòng tư tưởng này, là các lý thuyết

của Fukuyama về "tận điểm của lịch sử", của Huntington về sự

"đụng độ giữa các nền văn minh".

Nhìn chung, có thể nói rằng động cơ chính của tiếp cận này là

một sự quan tâm nhiều hơn đến vai trò của cái tạm gọi là "văn hoá"

trong tiến trình phát triển và tăng trưởng kinh tế, kể cả chiều ngược

của tiến trình này, tức là sự suy thoái của những nền kinh tế tiên

tiến. Chữ "văn hóa" được dùng trong ngoặc kép vì nó không hết ý

trong ngữ cảnh, nhất là khi định nghĩa của nó chưa thống nhất, còn

nhiều mảng xám mù mờ. Song, cứ tạm hiểu rằng nó liên hệ đến thể

chế, tức là cái thiếu sót trong kinh tế học tân cổ điển.

Trong các suy nghĩ mới này, "vốn xã hội" là một ý niệm nổi bật.

Với chữ "vốn", cụm từ ấy làm liên tưởng đến kinh tế, và qua chữ

"xã hội", nó hàm ý những giá trị mà các nhà kinh tế "chính thống"

dù thừa nhận là quan trọng, đã chưa có cách đưa vào phân tích

định lượng. Như vậy, nếu "vốn xã hội" là có thực, thì vai trò của nó

trong tiến trình phát triển là hiển nhiên và cần thiết Bởi lẽ, nếu là

một loại vốn, như những loại vốn khác, thì sự tích lũy vốn xã hội là

tối cần để phát triển. Làm sao để tích lũy (hoặc, lắm khi bức xúc

hơn, làm sao để không bị tiêu hao) là một câu hỏi không thể tránh.

Nhìn sâu hơn, nếu ta có thể chọn lựa giữa những sách lược phát

triển khác nhau về (a) tốc độ tích lũy vốn xã hội, hoặc (b) mức độ bổ

túc hoặc đánh đổi giữa các loại vốn (nhất là vốn con người và vốn

xã hội), thì sự lựa chọn ấy phải theo tiêu chí nào để có một sách

lược phát triển bền vững và thích hợp cho quốc gia ?

Sự kiện cụm từ này đã được chính những học giả thường được

xem là bảo thủ (Coleman, Fukuyama, De Soto) đưa vào thảo luận,

qua những tác phẩm dễ hiểu, ít thuật ngữ, đã gây ấn tượng khá lớn

trong không khí trí thức gần đây ở phương Tây, nhất là Hoa Kỳ.

Trong một hội thảo do Quỹ Tiền Tệ Quốc Tế (IMF) tổ chức năm

1999, Francis Fukuyama đã khẳng định "xây dựng vốn xã hội là

nhiệm vụ của cải cách kinh tế (ở các nước kế hoạch tập trung cũ)

thế hệ thứ hai (second generation economic reforms)"