Thị trường chứng khoán có một lịch sử phát triển khá lâu dài. Hình thức sơ khai của Thị trường chứng khoán đã xuất hiện ngay từ thời Trung cổ xa xưa. Ở phương Tây, vào khoảng giữa thế kỷ thứ 15, các thương gia thường gặp gỡ nhau tại các quán cà phê trong những thành phố lớn để mua bán, trao đổi các loại hàng hoá như nông sản, khoáng sản, ngoại hối và các động sản.... Những điểm gặp gỡ như vậy dần dần trở thành những thị trường buôn bán, tại đó các thương gia thống nhất với nhau những qui ước mang tính chất nguyên tắc cho các cuộc thương lượng. Thị trường chứng khoán Việt Nam đang chập chững bước đi những bước đầu tiên. Với vai trò, tầm quan trọng vốn có của nó đối với nền kinh tế đất nước, thị trường chứng khoán Việt Nam sẽ góp phần đưa nền kinh tế Việt Nam tiến đến các tầm cao mới. Do thị trường chứng khoán Việt Nam mới chỉ ở bước đầu như vậy nên có nhiều khiếm khuyết. Một trong những vấn đề đó là việc làm thế nào thuận tiện nhất cho các nhà đầu tư, các nhà môi giới,...để họ không phải lo lắng xem đâu là cổ phiếu thật đâu là cổ phiếu giả, làm thế nào để tìm một nơi giữ cổ phiếu an toàn,... Do vậy mà có sự ra đời của trung tâm lưu ký chứng khoán. Sau đây nhóm chúng em xin trình bày một vài vấn đề về trung tâm lưu ký chứng khoán ở Việt Nam. I. Vai trò và hoạt động của trung tâm lưu ký chứng khoán 1. Khái niệm Lưu ký chứng khoán có thể hiểu là một khái niệm tổng hợp bao gồm hai nghiệp vụ: lưu giữ và điều hành chứng khoán theo sự ủy thác của người sở hữu chứng khoán. Ở Việt Nam theo quyết định số 05/1999/QĐ – UBCK3 ngày 27/03/1999, lưu ký chứng khoán là hoạt động lưu giữ, bảo quản chứng khoán của khách hàng và giúp khách hàng thực hiện các quyền của mình đối với chứng khoán lưu ký. Thời kì đầu của thị trường chứng khoán, nhà đầu tư phải tự lưu giữ chứng khoán cho mình điều này đã phát sinh nhiều vấn đề: - Các nhà đầu tư phải tự bảo quản chứng khoán trước nguy cơ hỏng, mất cắp, hỏa hoạn và các tai nạn rủi ro khác. - Các nhà đầu tư cần phải tự theo dõi cập nhật thông tin về chứng khoán đang nắm giữ. - Tốn nhiều chi phí cho việc vận chuyển và giữ an toàn cho chứng khoán. Trước những khó khăn và bất lợi trên các Ngân hàng thương mại và các Công ty chứng khoán đã cung cấp dịch vụ mới đó là Lưu ký chứng khoán. Dịch vụ này đã một mặt giải quyết được những bất lợi cho các nhà đầu tư, mặt khác tạo nguồn thu cho các tổ chức trung gian nhận lưu ký chứng khoán từ phí lưu giữ hộ chứng khoán, thanh toán ủy nhiệm thu, ủy nhiệm chi, chiết khấu, thu hộ lợi tức chứng khoán, thanh toán trái phiếu đến hạn, …. 2. Lịch sử hình thành Trong giai đoạn đầu tổ chức thị trường chứng khoán, các chức năng đăng ký, lưu ký và thanh toán chứng khoán của thị trường được thực hiện bởi hai Trung tâm giao dịch chứng khoán là TP.HCM và Hà Nội. Trong đó, hệ thống đăng ký, lưu ký, bù trừ và thanh toán của hai Trung tâm giao dịch chứng khoán được vận hành độc lập với nhau mà không có sự liên kết. Bên cạnh đó, phạm vi dịch vụ do hệ thống cung cấp mới chỉ giới hạn ở các nhóm dịch vụ cơ bản là lưu ký, bù trừ thanh toán giao dịch và thực hiện quyền đối với chứng khoán niêm yết và đăng ký giao dịch trên hai Trung tâm giao dịch chứng khoán. Hoạt động của hệ thống đăng ký, lưu ký, bù trừ và thanh toán theo mô hình này không đạt hiệu quả cao và gây ra lãng phí về nguồn lực. Để nâng cao hiệu quả hoạt động của thị trường chứng khoán nói chung và hệ thống lưu ký, thanh toán bù trừ nói riêng, ngày 27/7/2005, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định 189/2005/QĐ-TTg thành lập Trung tâm lưu ký chứng khoán độc lập, hỗ trợ cho hoạt động của cả thị trường chứng khoán. Việc thành lập Trung tâm lưu ký chứng khoán trong bối cảnh thị trường chứng khoán Việt Nam đã có bước phát triển mạnh mẽ là hoàn toàn phù hợp với các đòi hỏi từ thực tiễn thị trường, đồng thời cũng phù hợp với khuyến nghị của các tổ chức quốc tế như G30, IOSCO, theo đó mỗi thị trường cần có một Trung tâm lưu ký chứng khoán độc lập. Với chức năng chính là hỗ trợ xử lý các hoạt động sau giao dịch, hoạt động của Trung tâm lưu ký chứng khoán đã thực sự giúp giảm thiểu chi phí và nâng cao năng lực xử lý của toàn thị trường nhờ tận dụng được lợi thế theo quy mô. Bên cạnh đó, thông qua việc tái điều chỉnh về chức năng giữa các đơn vị là Trung tâm lưu ký, Sở giao dịch chứng khoán và Trung tâm giao dịch chứng khoán, trong đó khối chức năng hỗ trợ sau giao dịch được tách khỏi khối chức năng giao dịch do Sở giao dịch chứng khoán, Trung tâm giao dịch chứng khoán đảm trách, cho nên mỗi tổ chức có điều kiện chuyên môn hoá sâu hơn vào từng lĩnh vực hoạt động của mình, đồng thời phạm vi và chất lượng dịch vụ cung cấp cũng được nâng lên nhờ hoàn thiện các mặt tổ chức hoạt động và quản trị điều hành của từng đơn vị. 3. Chức năng, nhiệm vụ của trung tâm lưu ký chứng khoán Quyết định 189/2005/QĐ-TTg ngày 27/7/2005 của Thủ tướng Chính phủ cũng quy định Trung tâm lưu ký chứng khoán có nhiệm vụ thực hiện đăng ký, lưu ký, bù trừ, thanh toán chứng khoán và cung cấp các dịch vụ hỗ trợ việc giao dịch mua, bán chứng khoán. Quyết định số 1393/Q Đ-BTC ngày 4/6/2009 của Bộ trưởng Bộ Tài chính về Điều lệ Tổ chức và hoạt động của Trung tâm Lưu ký Chứng khoán Việt Nam đã cụ thể hoá các chức năng của Trung tâm lưu ký chứng khoán như sau: - Cung cấp dịch vụ đăng ký, lưu ký, bù trừ và thanh toán chứng khoán cho các chứng khoán niêm yết trên Sở Giao dịch Chứng khoán và các chứng khoán của công ty đại chúng chưa niêm yết phù hợp với quy định của pháp luật; - Thực hiện cấp mã chứng khoán bao gồm mã chứng khoán trong nước và mã định danh chứng khoán quốc tế (ISIN) cho các loại chứng khoán niêm yết tại SGDCK và chứng khoán của các công ty đại chúng; - Tổ chức thực hiện quyền của người sở hữu chứng khoán cho các tổ chức phát hành là các công ty đại chúng, các tổ chức có chứng khoán niêm yết trên SGDCK; - Cung cấp dịch vụ đại lý thanh toán cổ tức và lãi trái phiếu cho các tổ chức phát hành; - Cung cấp dịch vụ đại lý chuyển nhượng và thực hiện chuyển quyền sở hữu đối với các trường hợp chuyển nhượng chứng khoán không qua giao dịch mua bán chứng khoán theo quy định pháp luật; - Cung cấp dịch vụ đăng ký, lưu ký và đại lý chuyển nhượng cho các loại chứng khoán khác theo thoả thuận với các tổ chức phát hành; - Cung cấp các dịch vụ liên quan tới chứng khoán đăng ký tại TTLKCK Việt Nam để hỗ trợ cho các giao dịch chứng khoán; - Sử dụng các cơ chế quản trị rủi ro bao gồm cả việc quản lý Quỹ hỗ trợ thanh toán để hỗ trợ kịp thời cho các thành viên lưu ký trong trường hợp thành viên lưu ký tạm thời mất khả năng thanh toán nhằm đảm bảo an toàn cho hệ thống thanh toán chứng khoán; - Giám sát hoạt động của các thành viên lưu ký nhằm đảm bảo sự tuân thủ các Quy chế hoạt động nghiệp vụ của TTLKCK Việt Nam nhằm bảo vệ tài sản của người sở hữu chứng khoán; - Quản lý tỷ lệ sở hữu của người đầu tư nước ngoài theo quy định của pháp luật; - Hỗ trợ phát triển thị trường thông qua việc cung cấp các dịch vụ cơ sở hạ tầng kỹ thuật, thông tin nhằm mục tiêu phát triển thị trường chứng khoán; - Tham gia vào các chương trình hợp tác quốc tế trong lĩnh vực chứng khoán và thị trường chứng khoán trong khuôn khổ quy định của Uỷ ban Chứng khoán Nhà nước và Bộ Tài chính; - Thực hiện các chức năng, nhiệm vụ khác sau khi được Bộ Tài chính chấp thuận.