Với tư cách là một môn khoa học, phép biện chứng duy vật bao gồm một hệ thống những phạm trù và quy luật phản ánh mối liên hệ phổ biến và sự phát triển của sự vật và hiện tượng trong thế giới.

Phép biện chứng duy vật gồm ba quy luật, mỗi quy luật phản ánh một mặt khác nhau của sự vận động và phát triển. Quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập nói lên nguồn gốc, động lực bên trong của sự vận động và phát triển. Quy luật “lượng-chất” nói lên cách thức của sự vận động và phát triển. Quy luật “phủ định của phủ định” nói lên khuynh hướng tiến bộ của sự vận động và phát triển.

Quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập (còn gọi là quy luật mâu thuẫn) là hạt nhân của phép biện chứng, nó vạch ra nguồn gốc bên trong của sự vận động và phát triển. Lênin viết: “Có thể định nghĩa vắn tắt phép biện chứng là học thuyết về sự thống nhất của các mặt đối lập. Như thế là nắm được hạt nhân của phép biện chứng, nhưng điều đó đòi hỏi phải có những giải thích và một sự phát triển thêm”.

Nắm vững nội dung của quy luật này là cơ sở để hiểu biết tất cả các phạm trù và quy luật khác của phép biện chứng duy vật. Nó giúp người ta hình thành phương pháp, tư duy khoa học, biết khám phá bản chất của các sự vật và giải quyết các mâu thuẫn nảy sinh thúc đẩy sự vật phát triển.

Phần một: Nội dung và vị trí của quy luật

Phần hai: Mâu thuẫn trong chủ nghĩa xã hội

Phần ba.: Xu hướng phát triển của quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập