Mishima Yukio: Phượng hoàng bay lên từ Kim Các Tự

(VietNamNet) - Mishima Yukio là một samurai cuối cùng trên văn đàn Nhật Bản. Cái chết mổ bụng tự sát của ông càng làm tăng thêm ý thức vinh danh trong văn nghiệp. Chúng ta có thể xem cái chết đó là chương cuối cùng của cuốn tiểu thuyết - cuộc đời Mishima.

Mishima Yukio (1925-1970)

Thế kỷ hai mươi là thế kỷ hoàng kim của văn học Nhật Bản. Với hai giải thưởng Nobel văn chương được trao cho Kawabata Yasunari vào năm 1968 và Oe Kenzaburo vào năm 1994, có thể nói, nền văn học Nhật Bản đã hoà nhập vào dòng chảy chung của văn học thế giới.
Nhưng không chỉ có thế. Riêng trong thế kỷ hai mươi, Nhật Bản cũng đã tự chiếu rọi cho thế giới biết hào quang bản xứ qua những văn hào kiệt xuất khác mang tầm thế giới như Tanizaki Junichiro, Akutagawa Ryunosuke, Osamu Dazai, Abe Kobo… Những nhà văn này thuộc nhiều trường phái khác nhau như “Tân hiện thực” (Shingenjitsu),“Đam Mỹ” (Tanbi), “Tân cảm giác” (Shinkankakuha)… nhưng đều có thể được phân ra theo hai chiều hướng chính là truyền thống và hiện đại. Dòng chảy truyền thống có Mishima Yukio, Akutagawa Ryunosuke, Tanizaki Junichiro và đạt đến đỉnh cao ở Kawabta Yasunari, người đã mang về cho Nhật Bản giải Nobel văn chương đầu tiên. Dòng chảy hiện đại có Abe Kobo, Oe Kenzaburo, Ibuse Masuji…và cũng đạt đến đỉnh cao bằng giải Nobel văn học thứ hai cho Oe Kenzaburo vào năm 1994.
Nếu như dòng truyền thống thiên về tìm kiếm cái đẹp truyền thống để khám phá lại bản ngã mình và thế giới, thì dòng hiện đại miêu tả những thảm kịch con người sau thảm họa hạt nhân 1945. Điều này tràn ngập trong các tác phẩm của Oe với nhân vật chính luôn là hình mẫu của chính đứa con trai tật nguyền của Oe. Abe Kobo qua những tác phẩm như Con thuyền Sakura, Người đàn bà trong cồn cát, cũng đã khắc họa thảm kịch nhân gian trong một căn hầm trú ẩn bom nguyên tử hạt nhân hay trong một hố cát cô đơn ngăn cách mình với thế giới…
Dòng chảy truyền thống với Kawabata đã khiến người ta đổ không biết bao nhiêu bút mực để luận bàn, bình phẩm. Và người thứ hai gây sóng gió có lẽ là Mishima Yukio, người sinh thời được ba lần đề cử Nobel văn chương và để lại hàng loạt kiệt tác như Tiếng sóng, Kim Các tự và Bể phong nhiêu…
Trong phạm vi bài viết này, chúng tôi cố gắng lý giải tiểu thuyết Kim Các tự song song với biên niên sử về cuộc đời Mishima để phát hiện ra tầm vóc thế kỷ của tác gia này, người đã đặt dấu ấn của mình lên không những cho văn học Nhật Bản nói riêng mà cho cả nền văn học thế giới. Người mà chỉ riêng cái chết mổ bụng tự sát (seppuku) theo kiểu võ sĩ đạo đã gây kinh hoàng và gợi cảm hứng cho nhiều thế hệ phê bình.
Tại sao Kim Các tự, một quyển tiểu thuyết dù được viết cách nay nửa thế kỷ mà vẫn mang đầy tính hậu hiện đại đến mức nếu tóm tắt lại thì chẳng có gì để thu hút độc giả? Tiểu thuyết chỉ kể về một thanh niên mang tật nói lắp tên là Mizoguchi đến tu tập ở Kim Các tự rồi phóng hỏa thiêu cháy ngôi chùa này, lại được các nhà phê bình danh tiếng đánh giá là kiệt tác của Mishima Yukio. Tác phẩm này chắc hẳn phải cưu mang một ý tưởng nào khác nữa mà thảng hoặc đôi lần Mishima đã nói ra? Ý tưởng này khởi sự từ đâu và như thế nào? Và ý tưởng đó, cùng với chính con đường tâm thức của Mizoguchi, đã khải thị được điều gì cho chúng ta?
“Những con chim khác bay trong không gian, nhưng con phượng hoàng vàng óng này đang vĩnh viễn bay qua thời gian trên đôi cánh chói rạng. Thời gian đập vào đôi cánh ấy, thời gian đập vào đôi cánh ấy và bềnh bồng trôi lại đằng sau. Để tung cánh bay, con phượng hoàng đứng yên bất động…”[i] .
Chỉ một câu này thôi cũng đủ cho chúng ta thấy Mishima qua Kim Các tự đã cưu mang một viễn cảnh nào khác. Từ câu văn hé mở dấu vết này dâng lên một màn sương mù bao phủ trên vực thẳm tư tưởng mà chúng ta phải xóa tan đi… Vấn đề là ở chỗ, như Martin Heidegger nói, “làm thế nào cứu vãn cái yếu tố phiêu lưu vốn có trong mọi công cuộc truy tầm nhưng không vì thế mà biến triết học thành một cuộc phiêu lưu lãng đãng?”. Khi đọc tác phẩm, những ý nghĩ sẽ đến vây quanh ta, dìm ta vào suy tưởng, bởi “điều quan trọng không phải sách nói những gì mà là những gì sách khơi gợi cho ta”. Làm thế nào ta biết chắc những suy tưởng này sẽ gợi mở cho ta về một khải thị chứ không phải những ý nghĩ mông lung mù quáng?
Câu trả lời hiển nhiên là nằm ở chỗ: chính cái chủ quan của người nghiên cứu sẽ là điểm hội tụ của chân lý khách quan. “Vì bất cứ đối tượng nào cũng là đối tượng kinh nghiệm của một chủ thể, - Cao Xuân Huy viết -, cho nên những cái khuôn tiên nghiệm như không gian thời gian sẽ chi phối sự tổ chức đối tượng. Bất cứ cái gì ở ngoài vào đều bị rập vào những cái khuôn chủ quan ấy. Mà chính những cái khuôn chủ quan này cung cấp tính khách quan cho đối tượng. Vì sao? Vì rằng tính khách quan là gì nếu không phải là tính tất nhiên và tính phổ biến: không gian, thời gian, số lượng, nhân quả đem lại cho đối tượng tính tất nhiên, vì không có những cái khuôn chủ quan ấy thì kinh nghiệm không thể có được…”[ii] .
Câu trả lời này chúng ta còn bắt gặp nhiều lần trong con đường tư duy của các nhà tư tưởng. Điều này hơn một lần đã được Martin Heidegger nói đến “nhìn chính từ các khoa học thì không có lãnh vực nào ưu thế hơn lãnh vực nào… kiến thức toán học không nghiêm xác hơn kiến thức lịch sử hay ngữ học. Nó chỉ có “chính xác tính hơn”, và chính xác tính không đồng nhất với sự nghiêm xác. Đòi hỏi nơi sử học chính xác tính có nghĩa là xúc phạm tới sự nghiêm xác đặc biệt của các khoa học nhân văn”[iii] . Ferdinand de Saussure cũng nói một ý như vậy mà Cao Xuân hạo đã tóm tắt “… trong khoa học nhân văn, cái chân lý khách quan ấy chỉ có thể đạt tới khi người ta biết đứng trên quan điểm của người sống trong (và bằng) cách cảm nhận chủ quan của nó”[iv] . Như vậy, với sự giải đáp này chúng tôi có thể mạnh dạn đưa cách phân tích ít nhiều mang tính chủ quan của mình vào giải mã Kim Các tự.
Công cuộc phá hủy Kim Các tự của Mizoguchi tự phát sáng khi chúng ta so sánh nó với con đường tâm thức nghệ thuật của Mishima. Con đường hành động đi đến đích bằng cách xóa bỏ chính cái đích đó khi hành động. Và đó là con đường sáng tạo đầy cô đơn… con đường tự hủy diệt để tái sinh như phượng hoàng tái sinh trong lửa. Có thể nói trong viễn cảnh này Mishima đã đi xa hơn cả Kawabata Yasunari. Nhà văn Nhật bản đầu tiên nhận giải thưởng Nobel văn chương này, xuyên suốt văn nghiệp của mình từ những “truyện ngắn trong lòng bàn tay” (Tenohira no shosetsu) đến những kiệt tác như Xứ tuyết (Yukiguni), Ngàn cánh hạc (Senbazuru) và Cố đô... đã tạo nên hình tượng người lữ khách muôn đời tìm kiếm người nữ như một cái đẹp được trao truyền từ đời này sang đời khác.
Người nữ thì tận hiến, người lữ khách thì đam mê và muôn đời theo dấu. Như thế, con đường tìm kiếm cái đẹp của Kawabata là tìm kiếm và thể nhập. Còn con đường của Mishima là tìm kiếm và vượt qua…Phải vượt qua như câu kết của Tâm Kinh Bát Nhã “yết đế, yết đế, ba la yết đế, ba la tăng yết đế, bồ đề tát bà ha” (vượt đi, vượt đi, vượt sang đến bờ bên kia đi… Ôi Vô thượng Chánh đẳng chánh giác). Nhưng vượt qua, mà cụ thể ở đây vượt qua sự ám ảnh về cái hoàn mỹ của Kim Các tự, để làm gì? Đơn giản để được giải thoát hay còn một điều gì khác nữa?
Lúc 12h15 ngày 25/11/1970, Mishima Yukio tiếp nối con đường truyền thống bất tận của những văn hào Nhật Bản khác Akutagawa Ryunosuke (tự sát năm 35 tuổi), Dazai Osamu (tự sát năm 39 tuổi), Kawabata Yasunari (tự sát năm 72 tuổi)… Sau khi lớn tiếng hô vang “Nhật hoàng vạn tuế” ba lần, Mishima vung kiếm mổ bụng tự sát theo hình thức seppuku (thiết phúc) của các kiếm sĩ ngày xưa. Chuyện chẳng có gì đáng nói nếu như cách tự sát là bình thường và người tự sát không phải là Mishima Yukio - một nhà văn lúc sinh thời từng được ba lần đề cử giải Nobel văn chương và được xem là nhà văn của Nhật Bản có ảnh hưởng lớn nhất đến phương Tây thế kỷ hai mươi cùng với Kawabata Yasunari. Và ánh hào quang này chỉ “mờ đi” đôi chút sau sự xuất hiện của Murakami Haruki, Murakami Ryu và Yoshimoto Banana trong văn chương Nhật Bản hiện đại.
Sinh năm 1925 tại Tokyo, tên thật là Kimitake Hiraoka, Mishima là con trai của một viên chức chính phủ. Ông đã đổi tên là Mishima Yukio để tránh bị người cha vốn căm ghét văn chương của mình phát hiện ra tung tích. Mishima Yukio (Tam đảo Du kỷ phu) có thể dịch sát nghĩa là “người ghi chép các lý do”. Mishima thử sức mình trong rất nhiều lĩnh vực từ ca nhạc, điện ảnh, kịch nghệ cho đến văn chương, và lĩnh vực nào ông cũng gặt hái được thành công rực rỡ.
Riêng về văn nghiệp, Mishima Yukio là tác giả của bốn mươi tiểu thuyết, nhiều tập tiểu luận, các vở kịch No và kịch Kabuki hiện đại. Trong số đó, Kim Các tự (Kinkakuji) và tác phẩm trường thiên bộ bốn Bể phong nhiêu (Houjou no umi) được xem là kiệt tác. Chịu ảnh hưởng sâu sắc từ tinh thần yêu nước Nhật Bản, Mishima đã miêu tả cách hành xử của người hùng chiến bại trong truyện ngắn Ưu quốc. Một trung úy trẻ tự nguyện tự sát cùng với người vợ trẻ mới cưới vì Nhật Bản thất trận. Điều này cũng giúp ta lý giải về sự lựa chọn hình thức tự kết liễu đời mình bằng nghi thức seppuku của Mishima như một cách hành xử truyền thống.
Mishima Yukio là một samurai cuối cùng trên văn đàn Nhật Bản. Cái chết mổ bụng tự sát của ông càng làm tăng thêm ý thức vinh danh trong văn nghiệp. Chúng ta có thể xem cái chết đó là chương cuối cùng của cuốn tiểu thuyết - cuộc đời Mishima.
Tuy thế, giải Nobel văn chương thứ hai của Nhật Bản, Oe Kenzaburo (một nhà văn từ bỏ truyền thống bí ẩn thâm sâu của Nhật Bản là đi tìm kiếm cái đẹp muôn đời, mà Kawabata và Mishima hằng đeo đuổi trong suốt văn nghiệp của mình, để miêu tả những thảm cảnh của bom nguyên tử hạt nhân cùng những con người tật nguyền ngơ ngác), đã hết sức giễu nhại tinh thần dân tộc này của Mishima Yukio. Jaggi Maya trong bài viết “Trong cánh rừng sâu thẳm của hồn người”[v] đã cho ta biết rằng trong tác phẩm Ngày anh sẽ lau khô nước mắt tôi (The day he shall wipe my tears away) xuất bản năm 1972, Oe đã hết sức châm biếm lòng yêu nước quá khích của Mishima Yukio, người đối lập hoàn toàn về phương diện văn chương với Oe.
Và tập cuối cùng của bộ ba tác phẩm Giã biệt văn chương (tạm dịch từ Goodbye My Book), đã đăng từng kỳ trên tạp chí văn học Nhật bản Gunzo và được xuất bản vào mùa thu năm 2005. Yamaguchi, người biên tập tạp chí Gunzo, miêu tả tác phẩm này như một tiểu thuyết “hậu 11 tháng 9” về “một vụ khủng bố thê thảm ở Tokyo”. Tác phẩm đặt giả thiết rằng Mishima, người sùng bái Thiên Hoàng mà Oe đã giễu nhại trước đây, vẫn còn sống sau thất bại của một hành động phi thường năm 1970 và được phóng thích sau ba mươi năm nằm khám để lãnh đạo một giáo phái ở thế kỷ 21”.[vi]
Dù bị Oe châm biếm như vậy nhưng hình ảnh của Mishima vẫn không ngừng tỏa sáng đến tận ngày nay, không những trên văn đàn Nhật Bản mà còn mang tầm quốc tế cao độ. Riêng ở Việt Nam, từ trước năm 1975, đã có hai dịch giả Đỗ Khánh Hoan và Nguyễn Tường Minh dịch hầu hết những tác phẩm quan trong của Mishima như Kim Các tự, Tiếng sóng và Bể phong nhiêu… Riêng Kim Các tự là hay hơn cả bởi nó chứa đựng tư tưởng của Mishima về nghệ thuật và cái đẹp vĩnh cửu của văn chương trong cõi đời hư ảo phù sinh.


Kim Các Tự
Cũng như bài thơ Nhà tiên tri của Puskin, Kim Các tự quy tụ hết tinh hoa tư tưởng của Mishima về nghệ thuật. Sự kiếm tìm qua dằn vặt trăn trở để cuối cùng phải vượt thoát bằng việc hỏa thiêu Kim Các tự của Mizoguchi là nối dài những trải nghiệm về tính siêu vượt bản ngã mà Mishima ấp ủ. Như thế tìm hiểu toàn bộ hành trình tư tưởng của Mizoguchi là “đọc thẳng” vào tư tưởng của Mishima.
Hiện thân cho một tượng đài của Tuyệt Mỹ, từ một đối tượng được sùng bái đến trở thành một tường thành tù ngục, khoảng cách đó chỉ một bước chân, vì cái bóng lớn lao của nó che chắn hết mọi thứ chung quanh kể cả bản ngã mình. Như thế, hình tượng đẹp tuyệt vời, tượng trưng cho cái Chân Mỹ của Kim Các Tự hóa ra đã trở thành một cái ác hiểm lớn nhất chắn lối vào của giác ngộ tự thân. Phải vượt thoát chúng bằng cách thiêu hủy, chỉ bằng cách đó mới mở được cửa vào bình yên. Như một câu thơ của Vladimir Soloviev:
“Cái ác được nếm trải
Đã ngập chìm trong máu
Mặt trời của tình yêu
Được gột rửa lại mọc”
Và đó cũng là con đường muôn thuở tất yếu của hành động con người:
“Sự tiến triển - Hegel nói - là một sự vùng vẫy không ngừng nghỉ để lắng đọng lại thành một kết quả yên tĩnh… Kết quả ấy là sự thống nhất của tồn tại và hư không đã hình thành một sự giản đơn bình lặng. Nhưng sự giản đơn bình lặng ấy là cái tồn tại quyết định tất cả”[vii]
Chúng ta hãy cùng xem xét sự vùng vẫy không ngừng nghỉ đó khi Mizoguchi bị giam hãm trong cái được mệnh danh là cái đẹp.
“Sau cùng tôi lùa tay dần dà vén váy nàng lên.
Vào lúc đó, Kim Các tự hiển hiện trước mặt tôi… Nó lấp đầy thế giới như một thứ âm nhạc mênh mang nào đó, và chính âm nhạc này đã đủ để chiếm hết tất cả những ý vị của thế giới. Kim các tự có những lúc dường như quá ư xa lạ với tôi và vươn lên không gian vượt khỏi tầm tay tôi, đến lúc này lại hoàn toàn bao trùm lấy tôi và cho tôi một vị trí trong nội bộ cấu tạo của nó”[viii] .
Và một lần khác nữa:
“Một lần nữa Kim Các tự lại hiện ra trước mắt tôi. Hoặc hơn thế, tôi cần nói rằng bầu vú ấy đã biến dạng thành Kim Các tự”[ix]
Hai lần như thế đã làm cho Mizoguchi kinh ngạc và day dứt: “như thế là một lần nữa mình lại ngăn cách với nhân sinh… Tại sao Kim Các tự lại cứ che chở mình mãi như thế? Tại sao nó lại cố gắng ngăn cách mình với cuộc đời trong khi mình không bảo nó làm như vậy? Dĩ nhiên có thể là Kim các tự đang cứu mình khỏi rơi xuống địa ngục. Song làm như thế Kim Các tự lại càng làm cho mình độc ác, xấu xa hơn những con người đã thực sự sa xuống địa ngục…”[x] .
Không nghi ngờ gì nữa. Kim Các tự hiển nhiên đã lộ mặt là một thứ chướng ngại, một hiện thân của cái ác đoạ đày. Dưới vẻ đẹp rực rỡ, tiêm tế và uy nghi, biểu tượng của cái Chân Thiện này che giấu một cái ác vô song, bao trùm lấy toàn bộ sự hiện hữu và dự phóng tương lai của Mizoguchi. Kim Các tự đã trở thành một nhà tù.
“Một khi Kim Các tự đã bị thiêu hủy rồi - phải, một khi Kim Các tự đã bị thiêu hủy thì thế giới của những con người này sẽ thay đổi hẳn bộ mặt, cái trật tự vàng son trong nếp sống của họ sẽ bị đảo lộn, cái thời khắc biểu ghi các chuyến tàu tới tàu đi sẽ rơi vào vòng hỗn loạn hoàn toàn, luật pháp của họ sẽ trở nên vô hiệu…”[xi]
Quan niệm về Cái đẹp được Mishima qua nhân vật Kashiwagi phát biểu: “Hiểu biết là biển cả của nhân gian, cánh đồng của nhân gian, dạng thức tồn tại của tất cả cuộc sống nhân gian…Ừ, cái đẹp… là ảo ảnh của bộ phận còn lại, bộ phận thặng dư đã được ủy thác cho sự hiểu biết. Nó là ảo ảnh của “phương pháp khác để chịu đựng cuộc sống”… Tuy nhiên từ sự kết hôn giữa một bên là cái đẹp vốn không bao giờ là niềm an ủi với một bên là sự hiểu biết đã nảy sinh một cái gì đó… Đó là cái mà thế gian gọi là nghệ thuật…”[xii]
Khi nhận ra rằng cái điều mình cưu mang lại là một nhà tù giam hãm mình trong ý thức, không cho thấy trời xanh mây trắng của cuộc đời, ấy là ta đã bước đầu hiểu thấu. Nhưng sự hiểu thấu này chưa phải là một hành động vượt ngục, mà chỉ là một sự thấu suốt. Điều cần thiết cho chúng ta là phải hành động, phải vượt qua. Hay nói cách khác, chúng ta phải khởi sự lên đường.
Vậy ta phải sửa soạn gì cho một cuộc lên đường như A. Rimbaul và Hoederlin đã hiệu triệu:
“Ra đi là đủ rồi” (A.Rimbaul)
hay:
“Bởi vì anh bắt đầu như thế nào thì sẽ còn lại như thế ấy” (Hoederlin)
Trên con đường của tư duy, quan điểm của ta, theo M.Heidegger, chỉ là quán trọ ven đường. Và cái còn lại không phải là những quan điểm mà là con đường của tư duy, tức là cái đường lối vận hành của tư tưởng. Để làm được điều đó, quan điểm thực hiện công cuộc của mình bằng cách tự hủy. Hay nói theo Trần Đức Thảo là quan điểm “tự nó xóa bỏ nó trong khi thực hiện”.
Và vì thế mà Kim Các tự phải bị thiêu cháy.
Từ tro tàn Kim Các tự, ta vạch được con đường tư tưởng của Mishima…
Hay có thể nói rằng với cuộc khởi sự lên đường tìm kiếm kinh nghiệm của hữu thể qua văn chương, những bức tường thành của Kim Các tự phải sụp đổ và vỡ nát toàn diện để con phượng hoàng với đôi cánh chói rạng bay xuyên qua thời gian. Đó là con đường mà văn chương đã khởi sự, dẫn Mishima đi vào cõi thiên thu.
Con đường ấy còn là của cả bao người chúng ta nữa. Vì như M.Heidegger đã nói “cuộc sống chỉ là một sự nhắc lại” tất nhiên là ở trên một bình diện mới cao hơn. Và với quan điểm này, sự giải thoát đến bằng con đường tự hủy để vượt qua. Định mệnh muôn đời của kiếp người là thế, là phải trở thành. Làm người là một khả thể mở ngỏ vô cùng. Khi ý thức được điều ấy, con người nhập cuộc vào cõi nhân gian và thanh tẩy bản ngã, để trở thành chính ta, chứ không phải là một cái bóng mờ của Kim Các tự.
Ta có thể tiếc nuối cho sự ra đi quá sớm bằng cái chết mổ bụng tự sát của Mishima vào năm 1970, lúc mới bốn mươi lăm tuổi đầu. Cái chết đó quả nhiên đã cướp đi của văn học Nhật bao nhiêu kiệt tác chưa được viết nên lời. Song, cho dù viết tiếp bao nhiêu nữa, thì cũng giống như tư tưởng gia suốt đời mình chỉ tư duy một dòng tư tưởng độc nhất (mà theo Bergson, đó chính là trực giác nguyên lai của tác giả làm một sợi chỉ đỏ xuyên suốt một hệ thống tư duy.
Trong tác phẩm Tư duy và cái không ổn định, Bergson viết “vậy là mọi sự phức tạp của học thuyết của ông chỉ là tính vô ước giữa trực giác giản dị của ông và những phương tiện ông sắp xếp để diễn đạt nó” ), và tìm cách diễn đạt chúng dưới nhiều cách thức diễn đạt khác nhau, một nhà văn dù muốn hay không và bằng cách này hay cách khác phải luôn luôn trở lại những trăn trở suy tưởng của mình qua những tác phẩm còn thai nghén. Mishima đã viết được Kim Các tự và chuyển tải trong đó những tư tưởng của mình về kiếm tìm và phát kiến cái đẹp vào trong đó. Cái Đẹp ấy sẽ còn được trao truyền cho bao nhiêu thế hệ sau nữa, và đủ sức ghi danh Mishima vào dòng chảy chung của tâm thức con người. Xét theo ý nghĩa đấy, ta phải thừa nhận là Mishima đã chu toàn sứ mệnh của mình và do đó đã khát khao yên nghỉ.
Hoàng Long (dịch giả, giảng viên tiếng Nhật trường ĐHDL Lạc Hồng, Đồng Nai).