I. ĐẶT VẤN ĐỀ

Trong thời gian vừa qua, chính sách cải cách kinh tế ở nước ta có ảnh hưởng tích cực tới tăng trưởng và cấu trúc lại nền kinh tế. Sự kết hợp chặt chẽ giữa các biện pháp ổn định nền kinh tế ( kiểm soát lạm phát, giảm thiếu hụt ngân sách ... ) với các biện pháp tự do hoá, mở rộng quan hệ kinh tế quốc tế đã tạo nên những chuyển biến rõ nét về tóc độ tăng trưởng kinh tế và ổn định môi trường kinh tế vĩ mô. Vấn đề phát triển nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa như là sự nhận thức lại và khắc phục những sai lầm của cơ chế quản lý tập trung quan liêu bao cấp. Lịch sử phát triển sản xuất xã hội đã cho thấy rằng cơ chế điều tiết nền kinh tế đạt hiệu quả cao. Song cơ chế thị trường vẫn chưa phải là giải pháp hoàn hảo. Những ảnh hưởng có tính hai mặt của cơ chế thị trường đòi hỏi nhà nước phải có sự can thiệp để bảo đảm cho nền kinh tế phát triển ổn định và có hiệu quả.

Vai trò định hướng của nhà nước: Trong nền kinh tế vài trò định hướng của nhà nước là nhân tố quan trọng, mức độ can thiệp của nhà nước tuỳ thuộc vào đặc điểm của từng nước, từng giai đoạn và phụ thuộc vào nhận thức của chính phủ nước đó. Tuy nhiên bất cứ nước nào nhà nước đều thực hiện vai trò quản lý của mình qua hai chức năng cơ bản là định hướng, hướng dẫn hoạt động kinh tế và điều tiết hoạt động kinh tế. Vai trò định hướng của nhà nước là rất cần thiết và quan trọng trọng trong mọi giai đoạn phát triển kinh tế. Thực tiển đã chỉ ra rằng những nước có định hướng đúng đắn sẽ dẫn đến sự phát triển không ngừng của nền kinh tế. Ngược lại nhiều nước có nguồn tài nguyên phong phú, lao động dồi dào, nhưng do định hướng không đúng đã đưa đất nước tới nợ nần, nghèo đói. Việc định hướng nền kinh tế nhằm xác định hướng phân bố tài nguyên, tạo ra cơ cấu kinh tế mới, họp lý bảo đảm sử dụng có hiệu quả nhất mọi nguồn lực.

Vai trò định hướng của nhà nước thể hiện ở chỗ, nhà nước là người hoach định các chương trình phát triển kinh tế xã hội, mà mỗi chương trình là cơ hội đầu tư mở rộng sản xuất cho các doanh nghiệp.

Bằng việc hoạch định các chiến lược phát triển kinh tế xã hội. Nhà nước có thể thực hiện được ý đồ chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo ngành, theo vùng, lãnh thổ khai thác và sử dụng có hiệu quả các tài nguyên, đưa thị trường trong nước vào hoà nhập với thị trường thế giới, tạo điều kiện phát triển toàn diện nền kinh tế.

Để thực hiện được vai trò định hướng kinh tế của mình, nhà nước sử dụng hệ thống các công cụ sau:

ỉ Nhà nước định hướng phát triển thông qua xác lập sở hữu xã hội về tư liệu sản xuất, hay nhà nước phải nắm được đầu vào các yếu tố sản xuất.

ỉ Định hướng của nhà nước thông qua việc lắm và điều tiết phân phối thu nhập. Nói cách khác là thông qua điều tiết đầu ra của nền kinh tế. Nhà nước định hướng phát triển thông qua kế hoạch hoá định hướng cho nền kinh tế, hoạch định các chương trình phát triển kinh tế xã hội. Nhà nước không chỉ đề ra hoạch định mang tính định hướng, không chỉ giao chỉ tiêu hoạt động mà còn phải điều phối hoạt động theo dự án.

ỉ Nhà nước còn định hướng phát triển thông qua việc xác lập các thể chế phát triển, quy định giới hạn kiểm soát phạm vi thị trường cạnh tranh và độc quyền. Đồng thời nhà nước còn định hướng thông qua công cụ pháp luật và hành lang pháp lý cho nền kinh tế.

ỉ Ngoài ra nhà nước định hướng phát triển kinh tế thông qua các công cụ chính sách kinh tế như: thuế, lãi xuất, chi tiêu chính phủ, thanh toán, chuyển nhượng, khối lượng tiền tệ, bảo vệ môi trường, cung cấp hàng hoá công cộng, điều tiết thu nhập đảm bảo cho nền kinh tế phát triển bình thường.

Vai trò xây dựng pháp luật của nhà nước: bên cạnh những chính sách điều chỉnh kinh tế, nhà nước còn thiết lập những khuôn khổ pháp luật và sử dụng nó để điều tiết và ổn định nền kinh tế tạo ra sự ổn định vĩ mô của nền kinh tế. Yêu cầu đặt ra hiện nay là phải xây dựng các khuôn khổ pháp lý sao cho thoả mãn nhu cầu một mặt phải tạo điều kiện cho các doanh nghiệp tự do cạnh tranh, mặt khác nhà nước vẫn còn phải kiểm soát nghĩa vụ của các doanh nghiệp đối với nhà nước.

Nhà nước xây dựng hệ thống pháp luật tạo ra hành lang pháp luật cho hoạt động kinh tế bằng cách đặt ra những điều luật cơ bản về quyền sở hữu tài sản và sự hoạt động của thị trường, đặt ra các quy định, các chỉ tiêu cho hoạt động của các doanh nghiệp. Bên cạnh việc xây dựng khung pháp luật tạo môi trường pháp lý thông thoáng tạo thuận lợi cho hoạt động kinh doanh. Nhà nước còn phải xây dựng hệ thống pháp lý, kiểm tra, giám sát các hoạt động về kinh tế thông qua việc ban hành các đạo luật về thống kê, quyết toán, kiểm toán...

Vai trò điều tiết các hoạt động sản xuất kinh doanh: nền kinh tế thị trường với những ưu điểm mà chúng ta đã biết, nó cũng có những mặt hạn chế mà chúng ta rất đáng quan tâm, trong đó quan trọng nhất là xu hướng phát triển tự do vô chính phủ ngày càng ra tăng và sự phân hoá trong xã hội ngày càng lớn. Nền kinh tế luôn bị chấn động bởi các cuộc khủng kinh tế và kèm theo các hiện tượng thất nghiệp, lạm phát .... trách nhiệm của nhà nước xã hội chủ nghĩa là phải điều tiết toàn bộ hoạt động sản xuất kinh doanh trong nền kinh tế theo đúng quỹ đạo đã định và từng bước thực hiện công bằng trong đời sống kinh tế xã hội của đất nước. Sự điều tiết này chủ yếu được thông qua đòn bẩy kinh tế như chính sách thuế, chính sách lãi xuất, chính sách mức lương và tiền thưởng, chính sách bảo trợ và bảo hiểm với người sản xuất kinh doanh.

Nhà nước đã sử dụng công cụ thuế để điều tiết quy mô sản xuất, điều tiết thu nhập và sử dụng ngân sách để đầu tư cho lĩnh vực kinh tế và phi kinh tế. Đông thời dùng chính sách tiền tệ để điều chỉnh mức cung và cầu tiền trong lưu thông để ổn định giá cả, kiểm soát lạm phát, điều tiết chính sách lãi suất cho vay, để kích thích hoặc hạn chế quy mô sản xuất của một ngành hay một doanh nghiệp nào đó.

Mặt khác nhà nước còn sử dụng chính sách phân phối thu nhập để bảo vệ các thành viên trong xã hội, những khó khăn về kinh tế, nâng cao mức sống cho nhân dân.

Vai trò kiểm soát: Nhà nước đóng vai trò kiểm kê, kiểm soát toàn bộ hoạt động kinh tế xã hội. Một mặt khác nhà nước khuyến khích đầu tư và phát triển sản xuất không giới hạn quy mô. Nhưng một mặt nhà nước vẫn tiến hành công tác kiểm soát khiến các xí nghiệp tư nhân ít có quyền độc lập, tự chủ như ở các nước có công nghiệp phát triển. Việc kiểm soát thường mang ý nghĩa tạo điều kiền thuận lợi cho các khu vực này phát triển, bảo hộ công nghiệp trong nước, khuyến khích các nhà đầu tư trong nước và quốc tế và tạo môi trường tài chính thuận lợi cho hoạt động của các doanh nghiệp. Tuy nhiên cần phải nhấn mạnh rằng mặc dù nhà nước của những nước đang phát triển đã can thiệp rất thành công vào sự hoạt động của thị trường, nhưng nền kinh tế vẫn không tránh khỏi những trục trặc. Vì thế đòi hỏi nhà nước ta phải thường xuyên thay đổi phương thức và công cụ điều tiết, phản ứng linh hoạt trước sự biến động của nền kinh tế. Nhà nước phải thực hiện đúng chức năng quản lý nhà nước về kinh tế và chức năng chủ sở hữu tài sản của mình, đồng thời tăng cường kiểm tra, giám sát, nhưng không xâm phạm quyền tự chủ của các doanh nghiệp.

Tóm lại, trong cơ chế thị trường ở nước ta hiện nay vai trò quản lý kinh tế của nhà nước không hề giảm sút, mà nó còn được tăng lên rất nhiều. Song cái chính giờ đây vai trò nhà nước không được thể hiện bằng mệnh lệnh mà bằng kế hoạch, đòn bẩy kinh tế, hệ thống chính sách và pháp luật chặt chẽ, đầy đủ và đồng bộ.