MỞ ĐẦU

1. Sư cần thiết của việc nghiên cứu đề tài

Bộ luật Dân sự nói chung và chế định thừa kế nói riêng điều chỉnh quan hệ tài sản ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình phát triển kinh tế-xã hội của nước ta trong sự hội nhập với nền kinh tế thế giới. Vì vậy, BLDS phải có tính ổn định và tương thích với luật dân sự của các nước. Tuy nhiên, BLDS được xây dựng trong thời kỳ bắt đầu của cơ chế thị trường, cho nên không thể dự liệu hết sự phát triển của các giao lưu dân sự. Vì thế nhu cầu hoàn thiện BLDS là tất yếu.

Trong BLDS, Phần thừa kế đóng vai trò quan trọng điều chỉnh việc chuyển dịch di sản của người chết cho những người khác còn sống theo di chúc hoặc theo qui định của pháp luật. Việc điều chỉnh quan hệ thừa kế cần phù hợp với sự phát triển cơ chế thị trường nhưng phải đảm bảo lợi ích của người thừa kế và lợi ích chung của gia đình, đảm bảo sự đoàn kết trong gia đình và dòng tộc.

Hàng năm, Tòa án các cấp xét xử hàng nghìn vụ án về thừa kế, trong đó có nhiều vụ án qua nhiều cấp xét xử hoặc cùng một cấp, nhưng xét xử lại qua nhiều lần, mỗi lần có quyết định khác nhau, thậm chí trái ngược nhau. Do nhiều nguyên nhân, trong đó nguyên nhân cơ bản là một số qui định về thừa kế không rõ ràng, cụ thể, còn qui định không tương thích với qui định khác trong BLDS Ngoài ra, việc áp dụng một số qui định chung trong phần thừa kế của các Toà án chưa thống nhất, do thiếu văn bản hướng dẫn, do trình độ của Thẩm phán còn hạn chế dẫn đến việc áp dụng một số qui định không chính xác trong việc giải quyết các tranh chấp về thừa kế.

Trong cơ chế thị trường, quyền tài sản của cá nhân là một quyền kinh tế quan trọng có ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế xã hội của đất nước. Tuy nhiên, hiện nay quan niệm về tài sản còn ảnh hưởng bởi tư tưởng bao cấp, cho nên hạn chế quyền định đoạt của cá nhân, vì vậy phát triển, mở rộng khái niệm về di sản sẽ góp phần hoàn thiện khái niệm tài sản là đối tượng nghiên cứu quan trọng của khoa học pháp lý dân sự.

Vì những lý do trên, việc nghiên cứu đề tài "Cơ sở lý luận và thực tiễn của những qui định chung về thừa kế trong Bộ luật Dân sự" sẽ lý giải các vấn đề chung về thừa kế một cách khoa học. Ngoài ra, luận án phân tích, bình luận khoa học nội dung các qui định chung về thừa kế trong Bộ luật Dân sự và đưa ra giải pháp hoàn thiện các qui định chung về thừa kế.

2. Mục đích, đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài

Nghiên cứu cơ sở khoa học của các qui định chung của thừa kế nhằm mục đích, phát triển, xây dựng nội dung khoa học của các qui định đó. Phân tích nội dung của một số qui định quan trọng trong phần qui định chung góp phần làm rõ nội dung của các qui định, tìm ra những bất cập, hạn chế, từ đó đề xuất hướng hoàn thiện phần qui định chung trong BLDS. Để thực hiện mục tiêu đó, luận án tập chung nghiên cứu các vấn đề sau:

- Những vấn đề lý luận của các qui định chung về thừa kế. Vai trò của các qui định chung điều chỉnh quan hệ thừa kế.

- Các yếu tố chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội ảnh hưởng đến việc xây dựng các qui định chung về thừa kế.

- Một số kinh nghiệm ở Việt Nam và các nước xây dựng các qui định chung về thừa kế .

- Nội dung những qui định chung về thừa kế trong BLDS 2005.

- Thực tiễn áp dụng các qui định chung về thừa kế giải quyết tranh chấp di sản.

3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của việc nghiên cứu đề tài

Kết quả nghiên cứu sẽ đóng góp vào việc bổ sung và hoàn thiện những vấn đề lý luận của các qui định chung về thừa kế, tạo cơ sở cho việc sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện phần thứ tư của Bộ Lụât Dân sự .

Qua việc xây dựng các khái niệm khoa học và phân tích nội dung các qui định chung về thừa kế, giúp cho việc nghiên cứu giảng dạy pháp luật về thừa kế của Nhà nước ta tốt hơn. Mặt khác, luận án làm tài liệu tham khảo cho cơ quan xây dựng và áp dụng pháp luật.

4. Tình hình nghiên cứu đề tài

Hiện nay, các đề tài nghiên cứu về thừa kế tương đối nhiều và ở các cấp độ khác nhau như các khoá luận cử nhân, luận văn cao học và các luận án tiến sĩ. Ngoài ra, còn một số bài viết trong các tạp chí Luật học của Trường Đại học Luật Hà Nội, Tạp chí Dân chủ và Pháp luật của Bộ Tư Pháp, Tạp chí Toà án Nhân dân .

+ Các luận án tiến sĩ:

- Phùng Trung Tập: “ Thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam từ năm 1945 đến nay”. Luận án nghiên cứu quá trình hình thành và phát triển của thừa kế theo pháp luật ở Việt Nam từ năm 1945 đến nay. Nội dung chủ yếu của luận án làm rõ các điều kiện chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội ảnh hưởng đến việc điều chỉnh pháp luật về diện và hàng thừa kế trong pháp luật dân sự Việt Nam.

- Phạm Văn Tuyết: “Thừa kế theo di chúc trong Bộ luật Dân sự Việt Nam”. Đề tài nghiên cứu những vấn đề như: khái niệm về di chúc, quyền của người lập di chúc, các điều kiện có hiệu lực của di chúc.

+ Luận văn cao học:

- Nguyễn Thị Vĩnh: “Thừa kế theo pháp luật trong BLDS Việt Nam”. Nội dung chủ yếu gồm các vấn đề sau: khái niệm thừa kế theo pháp luật, diện và hàng thừa kế, thừa kế thế vị, các trường hợp thừa kế theo pháp luật.

- Nguyễn Thị Hồng Bắc: “Một số vấn đề thừa kế theo pháp luật trong BLDS Việt Nam”. Đề tài nghiên cứu có tính sơ lược về lịch sử của thừa kế theo pháp luật ở Việt Nam, một số nguyên tắc chủ yếu của thừa kế, các trường hợp thừa kế theo pháp luật, căn cứ phân chia hàng thừa kế.

+ Các công trình nghiên cứu khác:

- Viện Khoa học Pháp lý: “Bình luận khoa học một số vấn đề cơ bản của BLDS ”. Các tập bình luận phân tích nội dung cơ bản của các qui đinh trong BLDS 1995 nói chung và các qui định về thừa kế nói riêng.

- Viện Nghiên cứu về Nhà nước và pháp luật: “Những vấn đề cơ bản về BLDS Việt Nam”. Đây là số tạp chí chuyên đề về BLDS (số 5/ 1995). Trong đó có chuyên đề về chế định thừa kế trong BLDS. Chuyên đề này nghiên cứu các nguyên tắc cơ bản của điều chỉnh pháp luật về thừa kế, căn cứ khoa học để phân chia các hàng thừa kế.

- Trường Đại học Luật Hà Nội, số tạp chí chuyên đề về BLDS (1996). Trong đó có bài viết về những điểm mới của di sản dùng vào việc thờ cúng trong BLDS so với Pháp lệnh Thừa kế 1990.

- Tòa án Nhân dân Tối cao: “Những vấn đề lý luận và thực tiễn nhằm nâng cao hiệu quả công tác giải quyết các tranh chấp thừa kế tại Tòa án nhân dân”. Đây là công trình cấp bộ nghiên cứu về thừa kế, nội dung chủ yếu của đề tài là các vấn đề thực tiễn xét xử của Toà án trong việc giải quyết tranh chấp về thừa kế.

- Nguyễn Ngọc Điện: “Một số suy nghĩ về thừa kế trong BLDS”. Tác giả so sánh pháp luật về thừa kế của Việt Nam qua các thời kỳ phát triển và so với chế định thừa kế trong Bộ luật Dân sự Pháp.

5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu

Xuất phát từ các nguyên lý của chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, luận án sử dụng các phương pháp nghiên cứu như phân tích, so sánh, tổng hợp, qui nạp để làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn của các qui định chung về thừa kế.

6. Những đóng góp mới của luận án

- Trên cơ sở kiến giải làm sáng tỏ những vấn đề lý luận của các qui định chung về thừa kế, nhằm phát triển, mở rộng đối tượng nghiên cứu quan trọng của ngành khoa học pháp lý dân sự về tài sản. Từ trước đến nay, quan niệm tài sản là vật đã có và quyền tài sản trị giá được bằng tiền, tuy nhiên qua nghiên cứu cho thấy tài sản còn là vật đang hình thành và quyền tài sản còn là các lợi ích vật chất, từ việc khai thác lợi ích đó sẽ tạo ra tài sản. Pháp luật cần phải điều chỉnh các loại tài sản trên của cá nhân để tạo điều kiện cho các quan hệ kinh tế và dân sự phát triển.

Luận án phát triển và xây dựng các khái niệm mới sau:

- Quyền thừa kế là một trong các quyền của công dân, vì thế cá nhân được phép thực hiện các quyền của mình mà không bị pháp luật cấm. Hiện nay, khoa học pháp lý thừa nhận quyền thừa kế là quyền để lại tài sản cho người khác hưởng, là quyền hưỏng tài sản của người để lại thừa kế. Quan niệm này sẽ hạn chế phạm vi quyền tài sản của cá nhân, vì vậy luận án phát triển khái niệm quyền thừa kế của cá nhân theo hướng mở rộng các quyền tài sản trong giao lưu dân sự như nhận, chuyển nhượng, tặng cho, cầm cố, thế chấp, bảo lãnh quyền hưởng di sản.

- Thời điểm mở thừa kế là thời điểm phát sinh quyền và nghĩa vụ của người thừa kế và các chủ thể khác.

- Di sản là tài sản thuộc quyền sở hữu của người đã chết. Đây là khái niệm “đóng”, không thấy sự vận động, phát triển của vật chất, dẫn đến hạn chế quyền tài sản của cá nhân. Trong cơ chế thị trường còn nhiều tài sản khác là di sản phát sinh sau khi người để lại thừa kế chết, như hoa lợi, lợi tức, quyền và các lợi ích khác phát sinh từ di sản, từ việc thừa kế. Phát triển khái niệm di sản, tạo tiền đề cho viêc mở rộng đối tượng điều chỉnh pháp luật dân sự.

- Trong khoa học pháp lý coi nhận là hành vi thực tế tiếp thu tài sản làm phát sinh quyền sở hữu của người thừa kế. Luận án mở rộng khái niệm nhận di sản là ý thức chủ quan của người thừa kế được thể hiện bằng các hành vi khách quan như: tuyên bố nhận di sản, nhận di sản khi chia thừa kế, hoặc quản lý, khai thác sử dụng di sản, bán, chuyển quyền nhận di sản thừa kế cho người khác. Nhận di sản làm phát sinh quyền sở hữu của người thừa kế đối với di sản, vì vậy họ có các quyền và nghĩa vụ của người để lại thừa kế.

- Di tặng là hành vi pháp lý đơn phương của người lập di chúc, nhằm tặng cho người khác tài sản của mình sau khi chết. Di tặng là hợp đồng tặng cho có điều kiện làm phát sinh hiệu lực, vì vậy người hưởng di tặng có quyền và nghĩa vụ theo hợp đồng tặng cho mà không có nghĩa vụ của người thừa kế. Khái niệm này lần đầu được xây dựng trong khoa học pháp lý.

- Phát triển và hoàn thiện lý luận về mối quan hệ giữa quyền thừa kế và quyền sở hữu tư nhân, đó là quan hệ tương tác giữa các sự kiện pháp lý làm phát sinh, chấm dứt quan hệ sở hữu và thừa kế.

- Luận án đã đưa ra phương án sửa đổi, bổ sung các Điều: 632, 634, 635, 636, 637, 642, 643, 644, 645 BLDS