MỞ ĐẦU

Người Việt Nam rất trọng cái đẹp: “Đói cho sạch, rách cho thơm” (Tục ngữ). Bởi vậy khi Nho giáo Khổng Tử thâm nhập vào Việt Nam 1070 - thời Lí Thánh Tông), đạo ngũ luân - một trong những nội dung cơ bản của Nho giáo đã được người dân Việt Nam nhanh chóng tiếp nhận, và nhanh chóng trở thành chuẩn mực đạo đức của con người Việt Nam.

Ngũ luân bao gồm 5 quan hệ: Vua tôi, cha con, vợ chồng, anh em, bạn bè. (Quân quần, phụ tử, phu thê, huynh đệ, bằng hữu). Trong xã hội, cách ứng xử hợp lý hơn cả là trung dung, trung hoà. Các quan hệ ngũ luân được coi là tốt đẹp khi nó có hai chiều bình đẳng, tôn trọng lẫn nhau: Quân minh thần trung (cha sáng suốt, tôi trung thành); phụ từ tử hiếu (cha hiền từ, con hiếu thảo); phu nghĩa, phụ kính (chồng có nghĩa, vợ kính trọng), huynh lương, đệ đễ (anh tốt, em kính nhường), bằng hữu hữu tín (bạn bè tin cậy nhau). Đạo đức truyền thống của người Việt Nam là trọng tình, trọng nghĩa, trọng văn, càng toả sáng hơn, tốt đẹp hơn khi nó kế thừa ngũ luân trong Nho giáo khổng Tử. Vẻ đẹp ấy được in dấu trong kho tàng điển tích, ca cao, tục ngữ mà biết bao thế hệ con cháu Việt Nam sưu tầm và truyền tụng.

Trước hết, chúng ta bàn đến quan hệ đầu tiên trong ngũ luân: đó là đạo vua - tôi. Đây coi là đạo đức đầu tiên, quan trọng nhất của một trạng quân tử. Người Việt Nam phong kiến, tôn thờ minh quân là phụ mẫu của muôn dân. Người ta sẵn sàng hi sinh cả bản thân để tỏ lòng trung hiếu với bề trên. Đó là vẻ đẹp của tiết tháo, của ý chí nam nhi mà người quân tử luôn luôn tâm niệm.

Bề tôi trung thành đối với quân chủ của mình chỉ có trách nhiệm nghĩa vụ chứ không hề đòi hỏi quyền lợi. Bởi vậy mà Giới Tử Thôi (Trung Quốc) trong cơn loạn lạc đã sẵn sàng cắt thịt đùi mình nấu với rau cho Thái Tử ăn để rồi khi Thái Tử lên ngôi, ông lại một mình lầm lũi cõng mẹ vào rừng kiếm sống. Ở Lê Lai (Việt Nam) đã sẵn sàng hi sinh, giả trang Lê Lợi mở đường máu để quân chủ thoát khỏi vòng bao vây của quân thù. Với những bề tôi trung thành ấy được phục vụ và hi sinh cho quân chủ của mình là một vinh dự, là sự thăng hoa của tiết tháo. Vậy phải chăng vì thế mà NguyểnTãi luôn tâm niệm:

Bui có một lòng trung với hiếu.

Mài chẳng khuyết nhuộm chẳng đen.

Ngày nay, quan hệ vua - tôi của người Việt Nam được hiểu là quan hệ giữa lãnh đạo và nhân viên. Trải qua bao thăng trầm, biến đổi những chuẩn mực đạo đức của lễ giáo phong kiến xưa đã thay đổi rất nhiều. Người ta không thể thực hiện nghĩa vụ cấp trên mà không đòi hỏi quyền lợi. Quan hệ giữa lãnh đạo và nhân viên được dân chủ hoá tối đa. Tuy nhiên, người Việt Nam với truyền thống trọng tình, trọng nghĩa vẫn đề cao nghĩa tình của người mang ơn và kẻ hàm ơn. Phải chăng, đó chính là vẻ đẹp truyền thống muôn đời không phai của con người Việt Nam.