ương cảng cổ nằm trong vịnh Bái Tử Long, cùng với Hạ Long là một trong những kỳ quan thiên nhiên nổi tiếng thế giới. Từ thế kỷ XV, Danh nhân văn hoá thế giới Nguyễn Trãi đã có những vần thơ trác tuyệt về cảnh quan và hoạt động kinh tế Vân Đồn:

Lộ nhập Vân Đồn san phục san

Thiên khôi địa thiết phó kỳ quan

Nhất bàn lam bích trừng minh kính

Vạn hộc nha thanh đoá thuý hoàn

Vũ trụ đốn thanh trầm hải nhạc

Phong ba bất động thiếc tâm can

Vọng trung ngạn thảo thê thê lục

Đạo thị Phiên nhân trú bạc loan (1).

Nhưng, Vân Đồn không chỉ là một danh thắng, một Di sản thiên nhiên của thế giới mà còn là một trung tâm thương mại lớn, một khu vực có vị trí quân sự chiến lược gắn liền với quá trình đấu tranh bảo vệ Tổ quốc và xây dựng, phát triển đất nước của dân tộc ta.

Tên gọi Vân Đồn lần đầu tiên xuất hiện trong lịch sử Việt Nam từ thời Lý (1010-1226). Năm 1149, thời Lý Anh Tông (cq: 1138-1175) nhà vua đã cho khai mở trang Vân Đồn để đón thuyền buôn các nước. Trong Đại Việt sử ký toàn thư, Ngô Sĩ Liên và các sử thần nhà Lê viết: “Năm Kỷ tỵ, hiệu Đại Định năm thứ 10 (1149), (Tống Thiệu Hưng năm thứ 19). Mùa xuân, tháng hai, thuyền buôn ba nước Trảo Oa, Lộ Lạc, Xiêm La vào Hải Đông xin cư trú buôn bán, bèn cho lập trang ở nơi hải đảo, gọi là Vân Đồn, để mua bán hàng hoá quý, dâng tiến sản vật địa phương”(2).

Như vậy, vào thời Lý, sau khi được thiết lập, trang Vân Đồn thuộc đạo Hải Đông. Trong Lịch triều hiến chương loại chí, trên cơ sở khảo cứu nhiều nguồn tư liệu qua các thời đại, nhà sử học Phan Huy Chú xác định: Đạo An Bang “Đời Tần thuộc quận Nam Hải, Hán thuộc quận Giao Chỉ, Đường đổi làm châu Vũ An, sau đặt làm trấn Hải Môn. Ba đời Đinh, Lê, Lý gọi là đạo Hải Đông, Trần đổi làm lộ Hải Đông, sau đổi là lộ An Bang. Đến Lê cũng theo thế; trong thời Quang Thuận (1466) đặt làm thừa tuyên An Bang. Sau trung hưng kiêng tên huý Anh Tông đổi làm Quảng Yên, có một phủ”(3), tức phủ Hải Đông. Phủ này có 4 huyện 3 châu. Châu Vạn Ninh có tới 30 xã, phường, vạn.

Trải qua nhiều thời kỳ lịch sử địa danh Vân Đồn đã được ghi trong một số bộ sử, địa chí Việt Nam, Trung Quốc và các nguồn tư liệu nước ngoài khác. Theo đó, chúng ta có thể biết, sau khi được thiết lập vào thời Lý đến thời thuộc Minh (1407-1427), Vân Đồn đã đổi thành huyện. Sang thời Lê (thế kỷ XV) Vân Đồn lại đổi thành châu. Theo Dư địa chí của Nguyễn Trãi thì: “An Bang xưa là bộ Ninh Hải, tây và nam tiếp với Hải Dương, đông và bắc giáp với Khâm Châu. Có 2 lộ phủ, 8 thuộc huyện, 6 châu, 302 xã, 44 trang. Đấy là phên dậu thứ hai ở phương đông vậy”(4). Lời tập chú của Nguyễn Thiên Túng về sách Dư địa chí của Nguyễn Trãi cũng cho biết: An Quảng trước có 2 phủ, 8 huyện, 6 châu. Về địa danh Vân Đồn, trong lời cẩn án của Nguyễn Thiên Tích ghi khá rõ: “Phủ Hải Đông có 3 huyện, 4 châu, 101 xã; huyện Hoa Phong có 14 xã, 1 thôn; huyện Yên Hưng có 25 xã, 1 thôn, 15 trang; châu Vân Đồn (triều Lý là trang, thương nhân ngoại quốc ở đấy) có 10 trang, 1 phường; huyện Hoành Bồ có 25 xã, 2 trang; châu Tân An có 16 xã, 1 thôn, 53 trang; châu Vạn Ninh có 18 xã, 2 trang, 4 động; châu Vĩnh An có 13 xã(5).