TÓM TẮT : Dựa vào những cứ liệu lịch sử đáng tin cậy, tác giả đã trình bày rõ lịch

sử phát triển của chế độ sở hữu ruộng đất và những đặc điểm của chế độ sở hữu này ở

Nam Bộ qua từng giai đoạn từ thế kỉ XVII đến thế kỉ XIX. Những kết quả nghiên cứu cho

thấy vai trò chủ nhân của người Việt trong quá trình khai phá, cải tạo, xác lập quyền sở

hữu của mình trên tư liệu sản xuất quan trọng nhất – ruộng đất, ở vùng Nam Bộ.

Thế kỷ XVII - XVIII chiếm một vị trí

độc đáo trong tiến trình lịch sử Việt Nam

bởi nó chứa đựng một biến động to lớn,

sâu sắc về sự phát triển lãnh thổ và văn

hoá của dân tộc. Đằng sau sự ly khai của

một dòng họ là sự tràn chảy mãnh liệt

của dân tộc Việt về phía Nam. Chính

trong hai thế kỷ đó Đàng trong và tiếp

theo là Nam bộ, sản phẩm ngoạn mục

nhất của quá trình Nam tiến đã đủ sức

kéo trọng tâm kinh tế, chính trị và văn

hoá của cả nước về vùng đất mới để trở

thành một đối trọng với trung tâm văn

minh Đại Việt ở châu thổ sông Hồng.

Trong các thế kỷ thống trị của các

chúa Nguyễn cùng với quá trình xác lập

chủ quyền, tinh thần căn bản nhất của các

hoạt động kinh tế Nam bộ gắn chặt với

khẩn hoang, di dân, lập làng, khai thác

các sản vật, v.v trong đó sự khởi sắc của

các hoạt động thương mại gắn với thị

trường Đông Nam Á đã tạo ra khí lực

cho sự hùng cứ của dòng họ Nguyễn ở

phương Nam.

Thế kỷ XIX được mở ra với vương

triều Nguyễn - kẻ thừa hưởng và tổ chức

quản lý toàn bộ lãnh thổ Việt Nam từ

Lạng Sơn đến Hà Tiên, một lãnh thổ

thống nhất rộng lớn mà các vương triều

trước kia chưa ai đạt tới. Nam bộ trong

giai đoạn này nằm trong sự nỗ lực của

các vua Nguyễn gắn kết các mảng phân

rời Đàng trong, Đàng ngoài vào một quỹ

đạo chung sau nhiều thế kỷ phát triển

biệt lập.

Trong quá trình đó, Nam bộ vùng đất

xuất hiện muộn nhất trên bản đồ lãnh thổ

đã mau chóng trở thành một khu vực

kinh tế năng động và nhờ vậy đã thổi một

luồng sinh khí mới vào nền ngoại thương

Đàng trong, khi nó cùng với sự lụi tàn

của Hội An đang mắc cạn bởi những đợt

thuỷ triều của lịch sử từ giữa thế kỷ

XVIII.

Điều gì đã tạo ra sự phát triển đó ở

kinh tế Nam bộ?

Câu trả lời có thể tìm thấy từ nhiều

hướng tiếp cận, tuy nhiên với một nền

kinh tế nông nghiệp thì phần đáy thầm

lặng dưới bề mặt của đời sống văn hoá

nhưng lại là yếu tố chi phối sâu sắc nhất

chính là vấn đề sở hữu ruộng đất.

Hơn nữa với một vùng đất mới như

Nam bộ thì thành quả quan trọng nhất

của cuộc chiến đấu chinh phục đầm lầy,

rừng hoang, cỏ dại, chống lại thú dữ,

muỗi, đỉa chính là mảnh đất khai phá

được. Do đó tìm hiểu chế độ sở hữu và

canh tác của những ruộng đất này sẽ giúp

chúng ta hiểu được bản chất, đặc điểm

của kinh tế và xã hội Nam bộ không chỉ

ở các các thế kỷ khẩn hoang mà còn cả ở

các giai đoạn sau.

Chế độ sở hữu đối với tư liệu sản

xuất quan trọng của xã hội tất nhiên gắn

TẠP CHÍ PHT TRIỂN KH&CN, TẬP 9, SỐ 3-2006

Trang 22

với giai cấp thống trị xã hội. Cũng như

nhiều xã hội phương đông tiền tư bản

khác, ở Việt Nam thời phong kiến, quan

niệm chi phối vẫn là, mọi đất đai, rừng

núi sông ngòi trong phạm vi lãnh thổ

quốc gia đều là của vua, chúng thuộc

quyền sở hữu của nhà nước. Việc khai

khẩn đất hoang phải được phép và chịu

sự kiểm soát của nhà nước. Không chỉ

ruộng đất khẩn hoang do tài lực của nhà

nước thuộc về sở hữu công mà cả ruộng

khai hoang do tư nhân tự xuất tài lực,

chiêu tập người khai khẩn thì khi đất đai

ấy biến thành thục điền chúng vẫn thuộc

sở hữu công rồi sau đó chúng mới được

tư hữu hoá(2)