PHẦN MỞ ĐẦU

1. Sự cần thiết của đề tài:

Cầu tiền đóng một vai trò quan trọng trong phân tích các chính sách kinh tế vĩ mô, đặc biệt trong việc lựa chọn hành động của chính sách tiền tệ. Cầu tiền ổn định sẽ giúp cho các nhà hoạch định chính sách tiền tệ có thể dự báo được nhu cầu tiền của nền kinh tế và đưa ra những quyết định liên quan đến cung ứng tiền đáp ứng được nhu cầu nhưng không gây ra những bất ổn cho thị trường tiền tệ nói riêng và nền kinh tế nói chung. Đó chính điều kiện tiên quyết cho một chính sách tiền tệ hiệu quả.

Chính vì sự quan trọng của cầu tiền trong việc hoạch định và thực thi chính sách tiền tệ mà trong vài thập kỷ qua, các nghiên cứu về mặt lý thuyết cũng như thực nghiệm về cầu tiền đã được thực hiện khá nhiều trên thế giới. Tuy nhiên, phần lớn các nghiên cứu được thực hiện ở các nước phát triển, đặc biệt là ở Anh, Mỹ và rất ít nghiên cứu được thực hiện ở các nước đang phát triển. Những năm gần đây trước tác động của chế độ tỉ giá thả nổi, xu hướng toàn cầu hóa thị trường vốn, tự do hóa khu vực tài chính, cải cách các thị trường nội địa ở các nước đang phát triển ngày càng tăng, thì việc nghiên cứu cầu tiền ngày càng được các Ngân hàng Trung ương, các nhà hoạch định chính sách, các nhà nghiên cứu quan tâm nhiều hơn và thực sự đã trở thành vấn đề thời sự quốc gia.

Ở Việt Nam từ năm 1986, sau khi Việt Nam bắt đầu thực hiện công cuộc đổi mới kinh tế đến nay, nền kinh tế đã từng bước chuyển đổi từ cơ chế kế hoạch hóa tập trung sang cơ chế thị trường và hội nhập sâu rộng hơn vào nền kinh tế thế giới. Trong tiến trình đó, hệ thống tài chính nói chung và hệ thống ngân hàng nói riêng cũng dần được cải cách theo nguyên tắc thị trường. Khởi đầu cho công cuộc cải cách đó được đánh dấu bằng sự ra đời của Pháp lệnh Ngân hàng vào tháng 5 năm 1990, theo đó hệ thống ngân hàng một cấp chuyển thành mô hình hệ thống ngân hàng hai cấp: Ngân hàng Nhà nước Việt Nam thực hiện chức năng quản lý nhà nước về tiền tệ và thực thi chính sách tiền tệ, còn hệ thống ngân hàng thương mại thực hiện chức năng kinh doanh tiền tệ. Từ đó đến nay, hệ thống tài chính Việt Nam, nhất là Ngân hàng Nhà nước và khu vực ngân hàng thương mại tiếp tục được cải cách, từng bước hoàn thiện nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển của đất nước. Với đặc điểm của thị trường tài chính Việt Nam chủ yếu là dựa vào ngân hàng thì sự đổi mới và phát triển của Ngân hàng Nhà nước và các công cụ chính sách tiền tệ mà Ngân hàng Nhà nước sử dụng để quản lý hoạt động của hệ thống ngân hàng thương mại có vai trò vô cùng quan trọng.

Trước năm 1999, để thực thi chính sách tiền tệ, Ngân hàng Nhà nước chủ yếu sử dụng các công cụ trực tiếp như hạn mức tín dụng (sử dụng trước năm 1998) và lãi suất hơn là các công cụ chính sách tiền tệ hiện đại. Từ năm 1999 đến nay, việc thực thi chính sách tiền tệ đã được dần chuyển sang sử dụng các công cụ gián tiếp là thị trường mở (bắt đầu sử dụng năm 2000), tái chiết khấu, và dự trữ bắt buộc. Tuy nhiên, việc thực thi chính sách tiền tệ của Ngân hàng Nhà nước về thực chất hiện nay vẫn đang trong quá trình chuyển đổi từ điều hành trực tiếp sang tác động gián tiếp tới các mục tiêu trung gian của chính sách tiền tệ. Đội ngũ cán bộ thực hiện chính sách tiền tệ chưa có nhiều kinh nghiệm đang trong quá trình vừa học vừa làm. Hiểu biết chung của cộng đồng tài chính về các nghiệp vụ cũng như cách thức tham gia rất khác nhau và chưa sâu. Bên cạnh đó, tính tự chủ của Ngân hàng Nhà nước còn hạn chế cùng với sự hạn chế về thông tin và dự báo cung cầu tiền tệ nên đã làm cho việc kiểm soát cung ứng tiền tệ chưa kịp thời và các can thiệp vào thị trường trong một số trường hợp chưa đủ mạnh.

Xuất phát từ thực tế về hoạt động của thị trường tài chính Việt Nam chủ yếu dựa vào hệ thống ngân hàng và thực tế điều hành chính sách tiền tệ của Ngân hàng Nhà nước thì việc nghiên cứu cầu tiền và dự báo cầu tiền là rất cần thiết ở Việt Nam. Tuy vậy, cho đến nay số lượng các nghiên cứu chính thức về cầu tiền ở Việt Nam là tương đối ít, hiệu quả ứng dụng trong điều hành chính sách tiền tệ còn rất hạn chế.

Trên thế giới, cầu tiền được nghiên cứu định lượng từ trước những năm 1970. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển của kỹ thuật kinh tế lượng thì các mô hình cầu tiền được ước lượng ngày càng phản ánh đúng đắn thực tiễn hơn và các hệ số ước lượng được có ý nghĩa kinh tế hơn. Trước những năm 1980, các nghiên cứu thực nghiệm về cầu tiền đều sử dụng mô hình hiệu chỉnh từng phần (PAM). Trong mô hình đó, cầu tiền là hàm của biến quy mô và một số biến chi phí cơ hội. Đồng thời để thể hiện sự điều chỉnh sai lệch giữa khối lượng tiền thực tế nắm giữ và khối lượng cầu tiền dài hạn do sự điều chỉnh của chi phí nắm giữ tiền trong hàm cầu tiền cũng có một biến trễ. Tuy nhiên, các nghiên cứu thực nghiệm cho nền kinh tế Mỹ với dãy số liệu sau chiến tranh thế giới lần thứ II cho thấy cầu tiền không ổn định vào những năm 1970 (hiện tượng đó được gọi là hiện tượng missing money). Sự không ổn định của hàm cầu tiền cũng xảy ra khi nghiên cứu ở các nước công nghiệp khác ở những năm đó. Nguyên nhân của hiện tượng missing money trong ước lượng cầu tiền là do có sự cải cách tài chính trong những năm 1970 và sự không phù hợp trong cấu trúc điều chỉnh từng phần của mô hình cầu tiền. Sau những năm 1970, mô hình ước lượng cầu tiền đã được điều chỉnh phù hợp hơn.

Mô hình được sử dụng phổ biến trong ước lượng cầu tiền vào những năm 1980 là mô hình hàng tồn kho (BSM- Buffer stock model), những năm 1990 là mô hình hiệu chỉnh sai số (ECM- Error correction model). Trong hai mô hình BSM và ECM thì mô hình ECM có ưu điểm hơn trong ước lượng cầu tiền. Mô hình ECM phù hợp hơn với đặc điểm của cơ sở dữ liệu theo dãy thời gian, thể hiển được bản chất lý thuyết trong hàm cầu dài hạn và những biến động ngắn hạn qua các số liệu thực tế. Chính vì những ưu điểm đó mà mô hình ECM được sử dụng nhiều trong việc ước lượng cầu tiền trên thế giới vào những năm 1990.

Từ cuối những năm 1990 đến nay thì các nghiên cứu thực nghiệm về cầu tiền cho thấy rằng việc áp dụng mô hình tuyến tính trong ước lượng cầu tiền không còn phù hợp ở một số nước khi có sự phát triển mạnh mẽ của hệ thống tài chính, sự thay đổi cơ cấu thành tố cầu tiền, khủng hoảng dầu mỏ, thay đổi thể chế chính sách, biến động chu kỳ kinh tế và thậm chí là cả những định hướng phát triển kinh tế cụ thể mà các can thiệp chính sách phải được thực hiện nhanh và mạnh về lãi suất, cung tiền và khối lượng tín dụng. Những thay đổi đó gây ra ảnh hưởng đột ngột tới hàm cầu tiền và các dãy số thời gian xuất hiện quan hệ phi tuyến. Đó là cơ sở thực tiễn cho một số nghiên cứu thực nghiệm hàm cầu tiền phi tuyến hiện nay trên thế giới. Chẳng hạn như nghiên cứu cầu tiền ở Đài Loan (1962- 1996) của Huang, Lin và Cheng năm 2001 cho thấy khi chính phủ có sự điều tiết và kiểm soát chặt sự biến động của lãi suất tiền gửi và chỉ số giá tiêu dùng thì sự can thiệp quá mức của chính phủ để đạt được mục tiêu đề ra làm cho quan hệ giữa các biến giải thích cầu tiền là quan hệ phi tuyến. Nghiên cứu cầu tiền của Trung Quốc giai đoạn 1987- 2004 do Darran Austin và Bert Ward thực hiện năm 2006 cho thấy nền kinh tế trong quá trình cải cách hệ thống tài chính và lạm phát có biến động chu kỳ thì các nhân tố ảnh hưởng tới cầu tiền không theo quan hệ tuyến tính.

Ở Việt Nam, cho đến thời điểm này, số lượng các nghiên cứu định lượng về cầu tiền được thực hiện là rất ít. Phương pháp ước lượng mới chỉ dừng lại ở việc ước lượng mô hình cầu tiền tuyến tính. Phạm Quốc Thắng (1996) xây dựng hàm cầu tiền theo mô hình hiệu chỉnh từng phần (PAM) cho thời kỳ 1985-1995, số liệu nghiên cứu lấy theo năm. Với số lượng chỉ 10 quan sát, kết quả ước lượng do đó ít có ý nghĩa trong phân tích và dự báo. Nghiên cứu của Hà Quỳnh Hoa (2000) phân tích cầu tiền sử dụng mô hình hiệu chỉnh sai số (ECM) cho giai đoạn từ quý 4 năm 1990 đến quý 4 năm 1998, các biến số trong mô hình được lấy theo quý nên số quan sát đủ lớn để kết quả ước lượng có ý nghĩa thống kê và có thể sử dụng để dự báo được. Tuy nhiên, ước lượng sử dụng phương trình đồng tích hợp đơn cho ba dãy số thời gian nên có thể bỏ sót véc tơ đồng tích hợp khác. Nghiên cứu của Đặng Chí Trung (2004) xét cầu tiền theo tháng (1991:T1- 2002: T12) theo mô hình PAM và đưa thêm biến giải thích mới so với mô hình của Hà Quỳnh Hoa, đó là ảnh hưởng của tỷ giá hối đoái thực tế đến nhu cầu nắm giữ tiền. Qua đó có thể thấy các nghiên cứu cầu tiền ở nước ta là còn ít và ứng dụng các kết quả đó vào việc hoạch định chính sách tiền tệ là rất hạn chế. Các nghiên cứu cũng chỉ dừng lại ở việc đưa ra các hệ số ảnh hưởng của các nhân tố ảnh hưởng tới cầu tiền mà chưa nêu ra được mối liên hệ với chính sách tiền tệ của Ngân hàng Trung ương nhằm giúp cho Ngân hàng Trung ương kiểm soát cầu tiền và điều hành chính sách tiền tệ đạt hiệu quả.

Vậy, nguyên nhân của vấn đề đó là do đâu? Muốn trả lời được câu hỏi đó chúng ta cần phải xem xét sâu hơn những vấn đề có liên quan đến thực trạng phát triển của thị trường tài chính, môi trường kinh tế vĩ mô, . để từ đó lựa chọn được các biến số phù hợp nhất về lý thuyết và thực tiễn. Qua đó, có thể ước lượng một hàm cầu tiền phù hợp hơn, có khả năng giải thích tốt hơn và từ đó đưa ra được những hệ quả đối với chính sách tiền tệ cho Việt Nam.

Đó chính là gợi ý cho việc lựa chọn đề tài nghiên cứu là: "Cầu về tiền và hệ quả đối với chính sách tiền tệ ở Việt Nam".

2. Mục đích nghiên cứu:

Mục đích của luận án bao gồm:

- Tổng hợp các lý thuyết về cầu tiền và thực tiễn nghiên cứu cầu tiền trên thế giới, từ đó rút ra bài học cho nghiên cứu cầu tiền ở Việt Nam.

- Phân tích thực trạng thực thi chính sách tiền tệ của Ngân hàng Nhà nước để thấy được những hạn chế trong việc điều hành cũng như các nhân tố ảnh hưởng đến hiệu quả của CSTT và cầu tiền ở Việt Nam,

- Ước lượng lại hàm cầu tiền M1 cho Việt Nam với các biến giải thích tốt hơn và sử dụng phương pháp ước lượng ưu việt hơn các phương pháp đã sử dụng trong ước lương cầu tiền ở Việt Nam.

- Ước lượng hàm cầu tiền M2

- Đưa ra các khuyến nghị trong việc hoạch định chính sách tiền tệ ở Việt Nam trên cơ sở nghiên cứu cầu tiền.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Để đạt được những mục đích nghiên cứu nêu trên luận án hướng tới những đối tượng và xem xét phạm vi nghiên cứu như sau:

* Đối tượng nghiên cứu

- Cách thức hoạch định và thực thi chính sách tiền tệ

- Các nhân tố ảnh hưởng tới nhu cầu nắm giữ tiền.

- Hệ quả đối với chính sách tiền tệ

* Phạm vi nghiên cứu

- Chính sách tiền tệ từ năm 1990 đến nay. Từ khi mà hệ thống ngân hàng Việt Nam được tách thành hai cấp và các công cụ chính sách tiền tệ của một ngân hàng trung ương hiện đại bắt đầu được hình thành.

- Ước lượng hàm cầu tiền M1 cho giai đoạn 1994- 2006. Mốc của thời kỳ nghiên cứu định lượng này là năm 1994 xuất phát từ một số lý do:

(i) đây là thời gian mà thị trường ngoại tệ liên ngân hàng bắt đầu hoạt động, tỷ giá bắt đầu được hình thành sát với thị trường hơn, thời kỳ mà chính phủ cho phép mọi tác nhân có thể sử dụng đôla Mỹ không hạn chế, hiện tượng đôla hóa xảy ra;

(ii) bắt đầu từ năm 1994 thì các công cụ của chính sách tiền tệ mang dần tính thị trường hơn;

(iii) nền kinh tế thoát khỏi thời kỳ lạm phát trên hai con số;

(iv) các nhân tố ảnh hưởng tới nhu cầu nắm giữ tiền mang tính thị trường hơn.

- Ước lượng hàm cầu tiền M2 cho giai đoạn 2000- 2006 nhằm xác định các nhân tố ảnh hưởng tới nhu cầu nắm giữ tiền của người dân Việt Nam và dự báo cầu tiền. Qua đó đưa ra khuyến nghị liên quan tới việc hoạch đinh chính sách tiền tệ của Ngân hàng Nhà nước.

4. Phương pháp nghiên cứu

Để phù hợp với nội dung, yêu cầu và mục đích nghiên cứu mà luận án đã đề ra luận án sử dụng một số phương pháp nghiên cứu khoa học, bao gồm:

ã Phương pháp thống kê: Các số liệu sử dụng trong luận án này có hai nguồn cơ bản là từ Tổng cụ Thống kê Việt Nam và Ngân hàng Nhà nước Việt Nam. Các số liệu liên quan tới việc phân tích định lượng của luận án gồm có: giá trị sản lượng công nghiệp, chỉ số giá tiêu dùng, khối lượng tiền, tỷ giá. Tất cả các dãy số liệu đó sau khi thu thập đều có sự điều chỉnh về cùng một gốc so sánh (năm 1994) để có sự phù hợp giữa các dãy số được sử dụng trong ước lượng.

ã Phương pháp so sánh đối chứng: Dựa trên cơ sở những số liệu thực tế thu thập được tác giả so sánh với những mục tiêu, chỉ tiêu cụ thể đề ra để từ đó rút ra những điểm đạt được và chưa đạt được trong điều hành chính sách tiền tệ .

ã Phương pháp mô hình hóa: phương pháp này được sử dụng nhằm làm rõ hơn những phân tích định tính bằng các hình vẽ cụ thể và làm cho các vấn đề trở nên dễ hiểu hơn.

ã Phương pháp phân tích kinh tế lượng: luận án sử dụng phương pháp ước lượng theo mô hình véc tơ tự hồi quy VAR (Vector AutoRegressive model) và mô hình véc tơ hiệu chỉnh sai số VECM (Vector Error Correction) cho việc nghiên cứu thực nghiệm cầu tiền ở Việt Nam giai đoạn 1994- 2006.

5. Ý nghĩa khoa học của luận án

Luận án với đề tài 'Cầu về tiền và hệ quả đối với chính sách tiền tệ ở Việt Nam' khi đạt được những mục tiêu nghiên cứu đặt ra sẽ có một số đóng góp không chỉ cho những người nghiên cứu sau về cầu tiền mà còn có thể đưa ra được những khuyến nghị cho việc điều hành chính sách tiền tệ, cụ thể:

- Luận án hệ thống hóa được các lý thuyết cầu tiền từ trường phái kinh tế học cổ điển đến nay cùng với thực trạng nghiên cứu cầu tiền ở các nước. Qua đó rút ra những vấn đề nảy sinh khi nghiên cứu thực nghiệm cầu tiền, tạo cơ sở cho các nghiên cứu mở rộng hơn sau này về cầu tiền.

- Hoàn thiện phương pháp phân tích định lượng các nhân tố ảnh hưởng tới nhu cầu nắm giữ tiền của Việt Nam.

- Phân tích thực trạng về việc hoạch định thực thi chính sách tiền tệ ở Việt Nam từ năm 1990 đến nay.

- Ứng dụng kết quả phân tích cầu tiền cho việc hoạch định chính sách tiền tệ ở Việt Nam .

6. Bố cục của luận án

Ngoài lời mở đầu, kết luận và danh mục các tài liệu tham khảo luận án được chia thành 4 chương:

Chương 1: Tổng quan về nghiên cứu cầu tiền và hệ quả đối với chính sách tiền tệ

Chương 2: Thực trạng về chính sách tiền tệ, các nhân tố ảnh hưởng tới chính sách tiền tệ ở Việt Nam

Chương 3: Nghiên cứu cầu tiền và ước lượng hàm cầu tiền ở Việt Nam

Chương 4: Ứng dụng kết quả nghiên cứu cầu tiền trong hoạch định chính sách tiền tệ ở Việt Na