1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu

Công nghiệp giấy là một trong những ngành kinh tế-kỹ thuật có vị trí quan trọng

trong chiến lược chuyển dịch cơ cấu ngành theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá

đất nước. Ngành giấy Việt Nam xét về tiềm năng phát triển còn nhiều lợi thế như nhu

cầu giấy để thoả mãn cho hơn 80 triệu dân là rất lớn, mức tiêu dùng giấy/người/năm

thấp, Việt Nam có diện tích rừng tự nhiên lớn và nằm ở vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa

nên việc phát triển cây nguyên liệu giấy rất phù hợp. Song trong thời gian qua năng lực

sản xuất và cạnh tranh của ngành giấy còn thấp so với tiềm năng. Tình trạng đó là do

tác động tổng hợp của nhiều nguyên nhân, trong đó nguyên nhân cơ bản là chưa có

định hướng chiến lược và một hệ thống các giải pháp toàn diện, đồng bộ và có hiệu lực

nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành giấy trong điều kiện hội nhập kinh tế

quốc tế.

2. Tổng quan về các nghiên cứu có liên quan

Cho đến nay, đã có nhiều công trình nghiên cứu về ngành giấy Việt Nam cũng

như ngành giấy các nước trong khu vực và trên thế giới như:

- Các công trình nghiên cứu phân tích hai nhà máy sản xuất bột giấy và giấy (i)

Bãi Bằng, Việt Nam, (ii) Southern Paper mill, Tanzania, của tác giả Jorg Becker (1991)

đã đề cập đến những khó khăn trong quá trình xây dựng và vận hành các nhà máy sản

xuất bột giấy và giấy có qui mô lớn. Do vậy cần thận trọng khi đầu tư nhà máy qui mô

lớn tại các nước đang phát triển.

- Vũ Dương Hiền (1995) qua việc phân tích chất lượng sản phẩm giấy của các

doanh nghiệp sản xuất giấy ở miền Bắc Việt Nam; kinh nghiệm nâng cao chất lượng

sản phẩm giấy các nước Châu á và của công ty Giấy Hải Phòng đề xuất một số biện

pháp chủ yếu để nâng cao chất lượng sản phẩm của các doanh nghiệp sản xuất giấy

trong cơ chế thị trường.

- Chris Lang (2001) nghiên cứu thực trạng phát triển của ngành giấy tại các nước

lưu vực sông Mêkông như Thái Lan, Lào, Cămpuchia và Việt Nam để tìm hiểu việc mở

rộng vùng nguyên liệu và ảnh hưởng của nó đến xã hội cũng như môi trường; vai trò

của các thể chế đối với việc phát triển của ngành giấy. Trường hợp Việt Nam, tác giả

tập trung nghiên cứu việc phát triển vùng nguyên liệu, quá trình sản xuất bột giấy, các

chính sách và chương trình trồng rừng của Chính phủ, cũng như trợ giúp của các tổ

chức quốc tế.

- Lundmark Robert (2002) sử dụng mô hình đầu tư dạng Cobb-Douglas với chuỗi

số liệu của ngành giấy mười nước Châu Âu từ 1978 đến 1995 để phân tích và ước lượng

nhằm xác định địa điểm đầu tư xây dựng nhà máy, chủ yếu tập trung vào ảnh hưởng

của việc sử dụng giấy loại. Tác giả đã sử dụng mô hình tân cổ điển để phân tích doanh

nghiệp có lợi thế cạnh tranh về vị trí địa lý sẽ có điều kiện tối thiểu hoá chi phí trong

sản xuất và chi phí vận chuyển cả đầu vào, đầu ra. Kết quả cho thấy, sử dụng giấy loại

làm nguyên liệu ít ảnh hưởng đến quyết định địa điểm đầu tư xây dựng nhà máy bột

giấy và giấy bằng giá của các yếu tố khác như gỗ, điện và công suất hiện tại của các

nhà máy.

- Luis Diaz và cộng sự (2006) sử dụng hai cấp độ phân tích là phương pháp phân

tích bao số liệu (DEA) để rút ra tăng trưởng năng suất, tiến bộ công nghệ và mô hình

hồi qui logistic để phân tích các nhân tố ảnh hưởng tới năng suất và tiến bộ công nghệ

2

đối với ngành chế biến từ nguyên liệu gỗ của Tây Ban Nha như sản xuất bột giấy và

giấy, xẻ và chế biến gỗ, sản xuất đồ gia dụng bằng gỗ. Từ các kết quả phân tích các tác

giả cho rằng, trong dài hạn muốn nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành này cần phải

tự đổi mới công nghệ trong nội bộ ngành chế biến từ gỗ.

- Spek Machteld (2006) đã tìm hiểu khả năng thu xếp nguồn vốn cho các dự án

trồng rừng nguyên liệu giấy và sản xuất bột giấy. Tác giả đã sử dụng số liệu của 67 dự

án đầu tư xây dựng nhà máy bột giấy với tổng công suất lên đến 25,5 triệu tấn/năm, từ

năm 1995-2003 để nghiên cứu. Theo Spek, các dự án sản xuất bột giấy có thể thu xếp

nguồn vốn từ tín dụng thương mại như các khoản vay, phát hành trái phiếu và huy động

vốn trên thị trường chứng khoán. Còn vốn cho các dự án trồng rừng nguyên liệu giấy

thì từ Chính phủ hoặc các tổ chức quốc tế. Nghiên cứu này cũng chỉ ra rằng làm thế nào

các nhà đầu tư và cho vay có thể đánh giá được rủi ro về tài chính cũng như ảnh hưởng

đến môi trường của các dự án. Do vậy, cần phải có sự tham gia đánh giá từ nhiều phía.

Hầu hết các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước đều nghiên cứu ngành giấy

ở một số khía cạnh như nguồn nguyên liệu, khả năng cung cấp tài chính, hoạt động đổi

mới công nghệ, ảnh hưởng đến môi trường và chính sách của chính phủ trong việc phát

triển vùng nguyên liệu giấy cũng như phát triển ngành giấy. Tuy nhiên, chưa có một công

trình nghiên cứu nào đề cập một cách toàn diện, có hệ thống cơ sở lý luận và đánh giá đầy

đủ năng lực cạnh tranh của ngành giấy Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế.

Vì vậy, tác giả lựa chọn đề tài trên để thực hiện nghiên cứu.

3. Mục đích nghiên cứu

Trên cơ sở hệ thống hoá và vận dụng những lý thuyết cơ bản về cạnh tranh, năng

lực cạnh tranh ngành, luận án tiến hành phân tích, đánh giá thực trạng năng lực cạnh

tranh của ngành giấy Việt Nam, tìm ra những hạn chế về năng lực cạnh tranh và

nguyên nhân hạn chế để đề xuất xây dựng một hệ thống các giải pháp có tính đồng bộ

nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành giấy Việt Nam trong điều kiện hội nhập

kinh tế quốc tế.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Luận án lấy hoạt động nâng cao năng lực cạnh tranh sản phẩm giấy trên thị trường

của ngành giấy Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế làm đối tượng

nghiên cứu.

Luận án nghiên cứu hoạt động sản xuất kinh doanh cũng như thị trường tiêu thụ

sản phẩm trong nước và xuất nhập khẩu của ngành giấy Việt Nam. Số liệu sử dụng từ

năm 1985-2006 khi nghiên cứu ngành giấy của các nước và từ năm 2000-2006 khi

nghiên cứu ngành giấy Việt Nam.

5. Các phương pháp nghiên cứu

Luận án lấy phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử

của chủ nghĩa Mác-Lê Nin làm phương pháp nghiên cứu chủ đạo. Đồng thời luận án sử

dụng các phương pháp cụ thể như phân tích thống kê, kinh tế lượng, phương pháp điều

tra lấy ý kiến chuyên gia, phương pháp điều tra khảo sát thực tế tại các doanh nghiệp và

phương pháp tổng hợp, so sánh trong quá trình nghiên cứu. Ngoài ra, phương pháp phân

tích bao số liệu định hướng đầu vào (DEA) được sử dụng để ước lượng hiệu quả kỹ

thuật của ngành nhằm phân tích hiệu quả kỹ thuật của ngành giấy Việt Nam.

Hai bộ số liệu Tác giả sử dụng chủ yếu để phân tích trong luận án của (i) Tổ chức

Nông Lương của Liên Hợp Quốc (FAO) từ năm 1985-2006. (ii) Tổng cục Thống kê Việt

Nam, số liệu điều tra hàng năm các doanh nghiệp công nghiệp, từ năm 2000-2005.

3

6. Những đóng góp của luận án

- Luận án đã trình bày một cách hệ thống những vấn đề lý luận để làm rõ hơn bản

chất, nội dung và yêu cầu nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành giấy. Trình bày cơ

sở lý thuyết, phương pháp luận đánh giá năng lực cạnh tranh ngành về mặt định lượng

và định tính. Để đánh giá về mặt định lượng, ngoài những chỉ tiêu thường được sử

dụng, luận án trình bày cơ sở lý thuyết và phương pháp luận sử dụng các chỉ tiêu mới

như: đánh giá hiệu quả kỹ thuật bằng phương pháp phân tích bao số liệu (Data

Envelopment Analysis-DEA), hệ số tham gia thị trường quốc tế (Participation in

Internationnal Market-PIM); hệ số lợi thế hiển thị ngành (Revealed Comparative

Advantage Coefficient-RAC); tỷ lệ thâm nhập của hàng nhập khẩu (Import Penetration

Ratio-IPR); tỷ lệ chịu tác động cạnh tranh quốc tế (Exposure to International

Competition-EIC) vận dụng đánh giá năng lực cạnh tranh ngành giấy. Để đánh giá về

mặt định tính năng lực cạnh tranh, luận án đã kết hợp lý thuyết mô hình ‘kim cương’

của Porter với 4 nhân tố tác động là nhân tố sản xuất của ngành; điều kiện về cầu; các

ngành liên quan và hỗ trợ; năng lực và cơ cấu ngành và mô hình của Dunning bổ sung

thêm 2 nhân tố là vai trò của Nhà nước và đầu tư nước ngoài. Trên cơ sở nghiên cứu về

năng lực cạnh tranh của ba nước Trung Quốc, Inđônêxia, Thái Lan, luận án đã rút ra 5

bài học mà ngành giấy Việt Nam có khả năng vận dụng.

Từ nội dung các vấn đề nêu trên đã tạo lập được cơ sở lý luận và thực tiễn về nâng

cao năng lực cạnh tranh ngành giấy Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế.

- Luận án đã vận dụng cơ sở lý thuyết, phương pháp tính 8 chỉ tiêu để đánh giá

năng lực cạnh tranh về mặt định lượng ngành giấy Việt Nam. Trong 8 chỉ tiêu nêu trên,

ngoài các chỉ tiêu thường được áp dụng, luận án còn sử dụng một số chỉ tiêu chưa ứng

dụng trong ngành giấy Việt Nam: (1) chỉ tiêu hiệu quả kỹ thuật để đánh giá hiệu quả

của ngành giấy và thông qua chỉ tiêu này phản ánh năng lực cạnh tranh của ngành; (2)

bốn chỉ tiêu: hệ số tham gia thị trường quốc tế, hệ số lợi thế hiển thị ngành, tỷ lệ chịu

tác động cạnh tranh quốc tế, tỷ lệ thâm nhập của hàng nhập khẩu để so sánh mối tương

quan năng lực cạnh tranh của ngành giấy Việt Nam và ngành giấy của Trung Quốc,

Inđônêxia và Thái Lan. Luận án đã vận dụng cơ sở lý thuyết và phương pháp luận mô

hình ‘kim cương’ của Porter và Dunning để phân tích sự tác động tổng hợp của 8 nhân

tố đến năng lực cạnh tranh của ngành giấy Việt Nam nhằm phản ánh năng lực cạnh

tranh về mặt định tính.

- Từ các kết quả phân tích và đánh giá thực trạng năng lực cạnh tranh của ngành

giấy, luận án đã trình bày những kết quả đạt được, hạn chế và nguyên nhân của hạn

chế làm cho năng lực cạnh tranh của ngành giấy Việt Nam đạt dưới mức tiềm năng của

các nguồn lực tạo nên sức mạnh cạnh tranh và chưa đáp ứng được nhu cầu nâng cao

năng lực cạnh tranh trong quan hệ so sánh với các đối thủ khác.

- Luận án đã đề xuất 3 nhóm kiến nghị nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh của

ngành giấy Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế, đó là điều chỉnh mục

tiêu chiến lược và quán triệt những quan điểm cơ bản về điều chỉnh mục tiêu chiến lược

cạnh tranh của ngành thích hợp với điều kiện môi trường có nhiều thay đổi; đề xuất một

hệ thống các giải pháp đối với Tổng công ty Giấy và các doanh nghiệp trong ngành

giấy Việt Nam; những kiến nghị quản lý vĩ mô của Nhà nước nhằm phát huy tổng hợp

các nguồn lực quốc gia, ngành và doanh nghiệp hướng vào việc nâng cao năng lực cạnh

tranh của ngành giấy Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế